مطابقت مقبرهٔ شعیب فیروز آباد ری با آرامگاه محمد بن زکریای رازی
(Correspondence between the tomb of Shoaib Firozabad in Rey and the tomb of Muhammad ibn Zakaria al-Razi)
شواهد و قرائنی که نام و نشان شعیب فیروز آباد را با زکریای رازی پیوند می دهند:
گفته میشود “در طول تاریخ، پژوهشگران و نویسندگان مختلفی در مورد محل دفن رازی اظهار نظر و گمانه زنی کرده اند. از جمله این افراد، حسین کریمان، استاد برجسته دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی فعلی)، محدوده احتمالی مدفن رازی را در گورستانی که امروزه به امامزاده شعیب مشهور است، می داند.
استدلال حسین کریمان بر این اساس است که این بخش از ری (فیروز آباد) هرگز شیعه نشین نبوده است که بخواهند یکی از فرزندان موسی بن جعفر، امام هفتم شیعیان، را در آن به خاک بسپارند. او بر این گمان بود که محمد بن حسن شیبانی، فقیه حنفی و از یاران ابوحنیفه که در آن حدود مدفون بود، به مرور زمان با خرابی ری و رواج مذهب تشیع، اندک اندک کلمه شیبانی به شعیب تغییر پیدا کرده است و بزرگان سنی مذهب مدفون در ری نظیر هشام بن عبدالله و محمد بن زکریا در این گورستان که متعلق به حنفیان بود، دفن شده اند.”
موضوعی که حسین کریمان بدان توجه نکرده، شباهت زیاد خود نام شعیب با شعوبی (نه با شیبانی) و شائب است:
از نظر شیعیان َشعوبیه دارای دو گروه با دو نوع بینش متفاوت مثبت و منفی بودند. یک گروه از شعوبیه منحرف و مرتد به شمار می آمدند. از این لحاظ آرامگاه زکریای رازی منکر ادعای پیامبران و شیاد خوانندهٔ ایشان و ارجحیت دهنده به حکمای یونان باستان می توانست با درجه ای از تخفیف به عنوان مقبرهٔ مرد شعوبی معرفی گردد و این بعداً بر حسب مصلحت به مقبرهٔ شعیب تغییر نام یابد.
تقسیمات شعوبیه از نگاه شیعیان:
۱: مساوات و برابری همه طوایف و ملل عالم با یکدیگر یا حزب مساوات (شعوبیه غیر منحرف).
۲: برتری عجم (غیر عرب) بر عرب و تحقیر عرب (شعوبیه منحرف).
ولی بیشتر به نظر می رسد نام شعیب در اینجا تصحیف لغت شائب باشد: مخلوط کننده و آمیزنده. (ناظم الاطباء). و منظور از آن زکریای رازی شیمی دان بوده است:
چون گفته شده است: واژهٔ شیمی al-kīmīā ممکن است از واژهٔ یونانی χημεία مشتق شده باشد یعنی «با هم ریخته شده» لذا کیمیاگر معادل واژهٔ عربی شائب (مخلوط کننده) می گردد. خود واژهٔ شعیب از ریشهٔ شعب (به هم پیوستن) هم اشاره بدین معنی دارد.
زکریای رازی از نخستین افرادی است که از دانش شیمی در علم پزشکی استفاده کرد، به همین دلیل او را پدر داروسازی و شیمی کاربردی نیز لقب داده‌اند. تهیه اسیدسولفوریک به‌وسیله تقطیر زاج سبز و تولید الکل از طریق تقطیر مواد نشاسته‌ای و قندی تخمیر شده و استفاده از الکل در داروسازی و مصارف پزشکی ازجمله کارهای رازی در حوزه این دانش به شمار می‌رود. او را مکتشف این دو ماده شیمیایی در گیتی می‌دانند.
مطابق روایات گفته میشود زکریای رازی بیمارستان خود را در محل سالم و موفقیت آمیز بنا کرده بود که گوشت در آن دیر فاسد میشد و این با نام و نشان خوشنام فیروز آباد همخوانی دارد. چون گفته میشود: او قبل و بعد از ریاست بر بیمارستانی در بغداد، ریاست بیمارستان ری را برعهده داشت. این بیمارستان در جنوب و جنوب غربی ری قدیم در محدوده فیروزآباد کنونی که امروزه از توابع قلعه نو و یکی از مناطق شهرری هست، قرار داشت. امروزه اثری از این بیمارستان باقی نمانده است اما یاد و خاطره این بیمارستان را در آثار و کتب های مختلف تاریخی می توان یافت.”
در ارتباط تاریخ و نام و نشان ری و چشمه علی آن گفتنی است: در کتاب تاریخ ری باستان تالیف شادروان دکتر حسین کریمان انتشارات دانشگاه ملی ایران ۱۳۵۴ می خوانیم:
“در شش کیلومتری جنوب شرقی تهران، چشمهای پر آب، منّزه و مصفّا از پای صخرهای عظیم دل سنگ را میشکافد و بیرون میآید و نخست به سمت جنوب و سپس به سوی جنوب شرق جریان مییابد. داغهای بازمانده روی سنگها در مظهر چشمه و عمق زیاد طبیعی بستر آن که جلگه صاف و هموار را میبُرَد و پیش می‌رود، به ظاهر از قدمت آن حکایت میکند. این چشمه را امروزه «چشمه علی» (به معنی چشمهٔ با شکوه= رئوخا، رغه) گوینـد، لکن در روزگاران پیشیـن به شرحـی که در بحث از آب هــای ری باز نمــوده خواهـد آمد، آن را «نهر سورنی» – (چشمهٔ نیرومند) ظاهراً منسوب به خاندان بزرگ سورن، همزمان با سلسله اشکانیان و ساسانیان – مینامیدهاند. به روزگاران قدیم آب این چشمه بیش از امروز بوده، از آن زمان که کاریزهایی در فواصل بالاتر آن، در دامنه جنوبی جلگه تهران حفر کردهاند، به مقدار زیادی کم شده است چنان که اکنون در فصل پاییز یک سنگ و نیم بیش آب ندارد. به نزدیکی مظهر این چشمه تپههایی وجود دارد که بسیار کهنه و قدیمی است و در کاوش هایی که به عمل آمده معلوم گردیده است که در سینهٔ آنها آثاری نهفته است، که تمدنی باستانی و کهن حکایت ها دارد.”
در باب قدمت باستانی ری مسمغان نشین گفتنی است مطابق گاتاها و خبر خارس میتیلنی رئیس تشریفات دربار اسکندر در ایران، زرتشت سپیتمان (زریادر) پیش از حاکمیت بلخ، در ناحیهٔ رغه (ری) بین دروازه کاسپی (گرمسار) و دروازه تانائیس (قزوین) حکومت سیاسی و روحانی داشته است.
منابع عمده:
۱- تاریخ ری باستان. از حسین کریمان.
۲- گاثاها، گزارش ابراهیم پورداود.
۳-تاریخ ماد، تألیف ایگور میخائیلویچ دیاکونوف، ترجمهٔ کریم کشاورز.