نظری بر نام و نشان بنای جبلیه کرمان
احتمال زیاد دارد بنای جبلیه در اصل به پهلوی جَیو-ایله بوده است یعنی بنای منسوب به پیروزی. شکلی از آن هم در سنسکریت به معنی نگهبان پیروزی است:
जयपाल m. jayapAla victory-keeper
سازنده بنا می تواند همان بهرام چهارم (پیروز بر دشمن) باشد که ملقب به کرمانشاه بوده است. لابد اثر مهمی از خود در کرمان گذاشته بوده است که بدین لقب مسمی گردیده است.
ولی گفته میشود “در اطراف این بنا جنگل کاری شده و درختان سرو و کاج آن جنگلی با نام جنگل قائم را تشکیل داده‌اند که از تفرجگاه‌های کرمان است.” از سوی دیگر می دانیم سرو جبلی نام درخت ناژه (عرعر) بوده است. بنابراین نام جبلیه می تواند از نام بیشه قدیمی سرو جبلی (ناژ، عرعر، سروکوهی) آنجا اخذ شده که خود نشانگر عهد ساسانی، زمان تقدیس این درخت است.
*** گنبد جبلیه . کرمان*** (از بیژن زند، گروه تاریخ ایران کهن)
گنبد جبلیه، در شرق کرمان گنبد بزرگ و عجیبی از سنگ و گچ بنا گردیده. این گنبد هشت ضلعی که به گنبد گبری نیز شهرت دارد تماماً از سنگ است و عرض پی در پایه به ۳ متر می‌رسد. در هشت طرف آن هشت در بعرض ۲متر قرار گرفته که اخیراً برای مستحکم ساختن بنا و جلوگیری از تخریب آن درگاه‌ها را با سنگ مسدود کرده‌اند و فقط یکی را باز گذاشته‌اند. قسمت بالای گنبد از آجر ساخته شده‌است و در داخل گنبد ظاهراً گچ بری‌ها و تزئین کاریهایی وجود داشته که قسمت بالا ریخته و قسمت پائین را تخریب کرده‌اند.
ایرانیان معتقدند که این محل آتشکده یا مقبره یکی از زرتشتیان بوده و برخی نیز عقیده دارند که مزار سید محمد تباشیری است؛ ولی نسبت اخیر را در بعضی نقاط تکذیب می‌کنند. پژوهشگران اروپایی نظیر هیلن براند این گنبد را متعلق به سلجوقیان می‌دانند. «جبلی» تحریف یافته کلمه «گبری» است در ساخت این گنبد به جای آب از شیر شتر استفاده شده‌است که مورخان ومعماران دلیل استحکام این بنا را همین امر می‌دانند. این بنا در سال ۱۳۸۳ به موزه سنگ تبدیل شده‌است.
