حماسه آفرینان انقلاب مشروطیت
(در عرصۀ فرهنگی و در عرصۀ سیاسی)
ابتدا لازم می آید توضیح اندکی در بارۀ آغاز جریان مشروطیت داده شود تا نقش قهرمانان انقلاب مشروطه مشخص گردد: زمینه‌های فکری انقلاب مشروطیت از سال‌ها قبل و به سبب آشنایی ایرانیان با پیشرفت‌های کشورهای غربی وجود داشت. اصلاحاتی که سه تن از صدر اعظم‌های شاهان قاجار؛ یعنی قائم مقام فراهانی، میرزا تقی خان فراهانی و میرزا حسین خان سپهسالار شروع کردند از نمودهای سیاسی این آگاهی‌ها بود. با این حال، این اصلاحات نیمه‌تمام رها شد. در مرحله بعد، متفکرانی مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی و میرزا ملکم‌خان به روشنگری تودۀ مردم پرداختند و بالاخره جنبش‌هایی مانند جنبش تنباکو به عنوان اولین نشانه‌های بیداری ایرانیان پدیدار شد. چاپ روزنامه‌ها و نشریات، انتشار کتاب، توسعه مدرسه‌ها و علاقه‌مندی مردم به رویدادهای جهان از نشانه‌های این تحول فکری بود.
تحصیل ایرانیان در اروپا، از دوران عباس میرزا و قائم‌مقام فراهانی، شروع شد. ایرانیانی که به اروپا رفتند، اولین ایرانیانی بودند که با افکار آزادی‌خواهی و اصول حکومت ملی آشنا شدند. یکی از این افراد، میرزا صالح شیرازی بنیانگذار نخستین روزنامه و نخستین چاپخانهٔ کتاب‌های فارسی در ایران است. او در سفرنامه‌اش، مشاهدات خود را دربارهٔ حکومت پارلمانی، قوانین، قضاوت، دانشگاه، بیمارستان و سایر زیرساخت‌های سیاسی، اقتصادی، صنعتی و اجتماعی در بریتانیا شرح داد. او در سفرنامه‌اش، با اشاره به صنعت‌کار فقیری که حکومت انگلستان به مدت شش ماه تلاش می‌کرد او را از مغازه بیرون اندازد، اما موفق نمی‌شد، انگلستان را «ولایت آزادی» نامید که در آن از پادشاه تا گدا به یک نظام قانونی پایبندند و هرکس از آن تخطی کند، مجازات می‌شود. میرزا صالح همچنین در سفرنامهٔ خود شرحی از انقلاب فرانسه آورده‌است که بررسی‌های فریدون آدمیت نشان می‌دهد نخستین اشارهٔ یک ایرانی به این رویداد تاریخی است. (١)
در مورد میزان نفوذ صابر، میرزا جهانگیر خان صور اسرافیل، حاج زین العابدین مراغه ای و عبدالرحیم طالبوف تبریزی در زمینۀ فرهنگی جریان مشروطه گفته شده است: افکار و آراء و اشعار ایشان بیش از یک اردوی مسلح در پیروزی مشروطیت ایران مؤثر افتاد. (۳)
انقلاب مشروطه از ائتلاف گروه‌های مختلف سیاسی، مذهبی و صنفی شکل گرفته بود اما ناهمگونی این ائتلاف، باعث شد که به تدریج تعارض‌هایی در بین این گروه‌ها به وجود آید و ماهیت مشروطه دچار کاستی‌هایی شود. با این حال، مجلس شورای ملی که در ۱۴ مهر ۱۲۸۵ افتتاح شد، در طول عمر بیست‌ماهه خود، توانست تصمیمات و قانون‌های بی‌سابقه‌ای اتخاذ کند که از آن جمله می‌توان به محدود کردن اختیارات شاه، تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی، نظارت بر دریافت مالیات، موازنه بودجه و لغو واگذاری زمین‌های تیول اشاره کرد. انقلاب مشروطه ابعاد و تأثیرگذاری جهانی نیز داشت؛ چنان‌که به عقیده یک تحلیل‌گر، انقلاب ۱۹۰۸ ترکیه از آن الهام گرفت. (١)
نخستین ندای انقلاب در محرم سال (۱۳۲۳ه.ق) از کرمان به وسیلۀ چند نفر از روحانیون علیه شاهزاده رکن الدوله حاکم آن شهر بلند شد و چون خبر رفتار ناهنجار حاکم به تهران رسید آزادی خواهان و ملیون که از چندی پیش انجمن هایی به ریاست دو تن از روحانیون پایتخت سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی تشکیل داده بودند عزل رکن الدوله را از حکومت کرمان از شاه خواستند ولی سلطان عبدالحمید میرزا عین الدوله صدر اعظم شاه عریضه ملیون را توقیف و چند تن از اعضای انجمن مخفی آزادیخواهان را دستگیر نمود. مبارزه مخفی به مبارزه علنی مبدل و اجتماع ملیون در مسجد شاه توأم با نطق هیجان انگیز وعاظ دربارۀ فساد دستگاه حاکمه به وسیله نیروهای دولتی متفرق و علماء و روحانیون و عده ای از ملیون به حضرت عبدالعظیم پناهنده شدند شاه برای تسکین افکار فرمانی مبنی بر تأسیس عدالت خانه (عدلیه) صادر و مواد آن را به حضرت عبدالعظیم فرستاد و متحصنین به شهر بازگشتند ولی عدالت خانه تأسیس نشد و عین الدوله بر استبداد خود افزود و چون شاه به تقاضای آزادیخواهان دربارۀ عزل عین الدوله از صدارت اعتناء نکرد پیشوایان ملیون از طبقۀ روحانی به قم مهاجرت کردند و قریب به ۳۰ هزار نفر از مردم تهران (که در آن زمان در حدود ۱۶۰ هزار نفر جمعیت داشته) در سفارت خانه انگلیس متحصن شدند و سفیر انگلیس مراتب را به شاه اطلاع و شاید او را به قبول درخواست ملیون تشویق نمود عین الدوله از صدارت افتاد و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله که از رجال وجیه الملۀ آن زمان به صدارت منصوب و فرمان مشروطیت در تاریخ ۱۳جمادی الثانی ۱۳۲۴ (مطابق با ۱۴مرداد سال ۱۲۸۵ شمسی) به امضاء مظفرالدین شاه رسید.
و بلافاصله روحانیون از قم مراجعت کردند و اجتماع سفارت انگلیس به هم خورد نظامنامۀ انتخابات مجلس شورای ملی با سرعت تدوین و پس از پنج ماه یعنی در ماه شوال همان سال انتخابات اتمام و نخستین دورۀ مجلس شورای ملی از نمایندگان اصناف و طبقات مختلف تشکیل شد و قانون اساسی مشروطیت در ۵۰ ماده در جلسۀ مورخ ۲۴ ذیقعدۀ ۱۳۲۴ از تصویب مجلس گذشت و به موجب آن قانون حق تصویب قوانین اعم از مالی و اداری و همچنین تصویب قراردادهای سیاسی و تجاری و اعطای امتیاز بدو مجلس سنا و شورای ملی واگذار و شاه مقام غیر مسئول شناخته شد قانون اساسی به امضای شاه و ولیعهد او محمد علی میرزا (که در تبریز بود) رسید و چند روز پس از امضای قانون اساسی مظفر الدین شاه قاجار فوت یافت و محمد علی میرزا جای او را گرفت (ذیقعدۀ ۱۳۲۴ه.ق) محمد علی شاه که کاملاً زیر نفوذ روسیه تزاری بود با مشروطیت به مخالفت برخاست و چون که مشیر الدوله از سمت وزیری استعفا کرد و میرزاعلی اصغر خان اتابک (امین السلطان) به صدارت رسید به دست یکی از آزادیخواهان به نام عباس آقا آذربایجانی کشته شد در این موقع که نمایندگان دوره اول مجلس قانون متمم قانون اساسی را در ۱۰۷ماده تنظیم و تصویب کرده بودند شاه به هم دستی رؤسا و فرماندهان نیروی قزاق ایران که اکثر از افسران روسی بودند درصدد تخریب اساس مشروطیت بر آمد و چاقو کشان و ارازل را به جان نمایندگان مجلس و ملیون انداخت در نتیجه مردان آزاده و آزادیخواهان مسلح شدند و به نام مجاهدین خود را برای مبارزه با نیروی استبداد آماده کردند تبریز و تهران دو کانون عمده بود و در تبریز ستارخان سردار ملی و باقرخان سالار ملی رهبری قوای مجاهد را در دست گرفتند.
شاه به صلاح دید شاپشال مستشار نظامی روس و کلنل لیاخوف فرمانده گارد سلطنتی به باغ شاه رفتند و از آن جا عمارت بهارستان (محل مجلس شورای ملی) را گلوله باران کرد و در میان دود و آتش و باروت و غرش توپ خانه عده ای از نمایندگان و ملیون کشته و زخمی شدند و مجلس عملاً منحل و عده ای از وکلا و آزادیخواهان کشته شدند و با انحلال مجلس دورۀ سلطنت استبدادی به طور موقت بازگشت (این دوره استبداد را استبداد صغیر نام دادند). امّا حمله مردانه مجاهدین آذربایجان به سرداری ستارخان و باقرخان و مجاهدین گیلان به فرماندهی یپرم خان ارمنی و مجاهدین جنوب و عده ای از ایلات بختیاری به ریاست علینقی خان بختیاری آرزوی محمد علی شاه را نقش برآب ساخت که تهران به دست مجاهدین فتح شد و شاه به سفارت گریخت و سپس استعفا کرد و فرزند او احمد میرزا که طفلی بود به سلطنت منسوب و مجلس شورای ملی مجدداً افتتاح شد.
قهرمانان انقلاب مشروطیت ایران
چون قهرمانی و از جان گذشتگی ستارخان و باقرخان و سردار اسعد و یپرم خان در مقابل استبداد صغیر محمدعلی شاه و احیای مشروطیت بود، لذا نام پدید آورندگان مشروطه از راه سیاسی و فرهنگی در مقابل استبداد کبیر را در آغاز آورده، بعد نام مجاهدین سیاسی- نظامی بزرگ مقابل استبداد صغیر ذکر می گردد:
میرزا آقاخان کرمانی
میرزا آقاخان کرمانی از تعلیم یافتگان سیدجمال الدین اسد آبادی و مردی آزادی خواه و مبارز و از پیش قدمان انقلاب مشروطیت ایران بود که جان خود را بر اثر عقیده ثابت و استوار خویش در راه آزادی و مشروطیت ایران از دست داد(۱۳۲۷ه.ق).
شیخ احمد روحی
شیخ احمد روحی کرمانی از تعلیم یافتگان مکتب آزادی پرور سید جمال الدین اسدآبادی از مدیران و پیش قدمان نهضت انقلابی مشروطیت ایران است که به دستیاری چند از آزادیخواهان کرمان که از جمله میرزا آقاخان کرمانی به مبارزه با استبداد با شاهزادگان و دستگاه حکومت مطلقه قاجار قیام کرد و سرانجام جان خود را بر سر آزادی و تجدد طلبی گذاشت.
سید عبدالله بهبهانی
از روحانیون تراز اول تهران و رهبر شجاع آزادیخواهان در انقلاب مشروطیت نخست رهبری مشروطه طلبان را بدون هم کاری با سید محمد طباطبایی روحانی آزادیخواه دیگر تهران بر عهده داشت ولی بر اثر فشار شدید نیروهای استبداد این دو رهبر روحانی با یکدیگر متحدد شدند بهببانی پس از پیروزی انقلاب و استقرار حکومت مشروطه در تیر ماه ۱۲۸۸ به وسیلۀ چند نفر تروریست در خانه به قتل رسید.
سید جمال الدین واعظ
سید جمال الدین واعظ زبان گویای مردم آزاده و مشروطه طلب بود و با خطابه های آتشینی که بالای منبر در مسجد و مراکز اجتماعی آزادیخواهان ایراد می کرد رشتۀ وحدت و اتّفاق آنان را در راه کسب آزادی و استقرار مشروطیت تشویق و به پایداری در برابر فشار استبداد ترغیب می کرد و سرانجام جان خود را بر سر آزادی طلبی و ثبات عقیده گذاشت و چند ماه پس از به توپ بستن مجلس به دست حاکم بروجرد در زندان کشته شد.
میرزا علی ثقه الاسلام
از آزادیخواهان سر سخت و شجاع آذربایجان که در انقلاب مشروطیت ایران و مبارزه با نفوذ روسیه تزاری سهم بسزایی داشت و سرانجام به دست روسهای تزاری دستگیر و با چند تن دیگر از آزادیخواهان و وطن پرستان در ۱۰ محرم ۱۳۲۷ه.ق در تبریز به دار آویخته شد.
سلطان العلما خراسانی
مدیر و نویسنده روزنامه “روح القدس” و از آزادیخواهان به نام بود که در دوره استبداد صغیر (سلطنت استبدادی محمد علیشاه بعد از به توپ بستن مجلس) اندکی قبل از فتح تهران به دست مجاهدین، به دست قزاقهای دولتی در انبار اراک تهران خفته شد و جسدش را به چاه انداختند.
پس از فتح تهران، مجاهدین جسد او را از چاه درآوردند و با تجلیل فراوان به خاک سپردند.
میرزا نصرالله ملک المتکلمین
متولد سال ۱۲۷۷ه.ق در اصفهان از واعظ و خطبای مشهور بود در دوره انقلاب مشروطیت ایران که با چند تن دیگر از مشروطه خواهان بدست محمد علیشاه و هم دستان روس او به قتل رسید (جمادی الثانی ۱۳۲۶ه.ق) مردی ثابت قدم و مبارز، صاحب عقیده و با ایمان بود سخنرانیهای مهیّج او را باید یکی از عوامل مؤثر در پیشرفت انقلاب مشروطیت دانست.
سید محمد طباطبایی
از روحانیون آزادیخواه و مشروطه طلب ایران (متوفی به سال ۱۲۹۹ه.ش) که رهبری عده ای از آزادیخواهان را بر عهده داشتند و پس از ائتلاف با سید عبدالله بهبهانی در راه رسیدن به هدف کوشش و تلاش کرد. مردی دانشمند و فقیه بود.
ستارخان و باقرخان
از رهبران نهضت مشروطیت ایران در آذربایجان مقلب به سردار ملی. که به کمک باقرخان (سالار ملی) مجاهدین تبریز و سایر شهرهای آذربایجان را در رفع استبداد صغیر محمد علی شاه، برای فتح پایتخت بسیج کرد و در فتح تهران با مجاهدین جنوب ایران و گیلان همکاری نمود. ستارخان و باقرخان و صدها جوان با غیرت ایرانی خون خود را در راه کسب آزادی و استقرار مشروطیت ایران نثار کردند ولی بی نام و نشان بر بستر خاک خفتند.
علیقلی خان سردار اسعد بختیاری
علیقلی‌خان پسر چهارم حسینقلی‌خان ایلخانی بود، که پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی به فرمان محمدعلی‌شاه، به پشتیبانی از برادرش نجف‌قلی‌خان صمصام‌السلطنه و پسرعموی خود، ابراهیم‌خان ضرغام‌السلطنه، در اعتراض به این عمل برخاست و پس از فتح اصفهان به دست سواران بختیاری، از راه اراک، خود را به منطقۀ بختیاری رسانید و شخصاً فرماندهی سواران بختیاری را، در فتح تهران و رفع استبداد صغیر و احیاء مشروطیت، عهده‌دار شد.
یپرم خان
از آزادی خواهان ارامنه ایران و از مجاهدین دوره مشروطه و فرمانده رهبر عده ای از مجاهدین ارمنی شمال ایران دوش به دوش رهبران دیگر انقلاب مانند سالار ملی و سردار ملی و مجاهدین جنوب در سرکوبی نیروی استبداد در فتح تهران و استقرار مشروطه فداکاری کردند. سرانجام در روز ۲۹ اردیبهشت ۱۲۹۱ شمسی در محل شورجۀ همدان در جنگ با مستبدین کشته شد. (۲)
حیدرخان عمو اوغلو
حیدرخان عمو اوغلو در بسیاری از رویدادهای انقلابی مشروطیت دست داشت و در این راه دست به ترور می زد:
ترور امین السلطان، صدراعظم مظفرالدین شاه،
شرکت در نقشه کشتن میرزا علی‌اصغرخان اتابک
بمب انداختن درخانه علاءالدوله
سوء قصد به محمدعلی شاه
کشتن شجاع نظام ضد مجاهدین مشروطه در آذربایجان با بمب دست‌ساز. (۴)
منابع و مآخذ
۱- انقلاب مشروطه (ویکیپدیا، منبع ویکیپدیا ذکر نشده)
۲- کتاب فرهنگ دانش و هنر دائره المعارف اجتماعی، مؤلفین آقایان دکتر بهروز فاضلی. صادق تبریزیان. مهدی شکیب آزاد. (وبلاگ گذرگاه عبرت)
۳-ﻋﺒﺎس ﺻﺤﺖ در ﻣﻘﺪﻣﻪاش ﺑﺮ ﻫﻮپﻫﻮپﻧﺎمۀ صابر.
۴ -حیدرخان عمواوغلی چکیده انقلاب. رحیم رضازاده ملک.