مطابقت چاه جمکران با کانسویه (کیانسیه) در اوستا (Jamkaran’s well is Kansoya in Avesta)

معنی لفظی و تاریخچهٔ جمکران و قُم:

با توجه به آب انبار قدیمی روستای چَم یزد، نام روستای چم به معنی محل چاه آب ”آشامیدنی“ (چَم) به نظر می رسد. ظاهراً شکل معرب چم همان جَم است یا بر عکس چم شکلی از همان جمّ عربی (جای ژرف و پُر از آب) است که در قرآن نیز به معنی کثیر به کار رفته است: جماران (محل جمِّ آب، جای آب انبار) نیز دارای آب انباری به نام حصارک بوده است. گفته میشود مسجد جمکران (کنار آب انبار) هم یک حیاطی داشت و در وسط آن حیاط، یک آب انباری بود که سقف آن یک متر مرتفع تر از حیاط مسجد بود.

خود واژهٔ مرکب «جمکران» در عربی را در ترکیب «جمّ» (جای ژرف از آب) و کر-ان (کنده شده) که در این رابطه اصل به نظر می رسد، می توان به همان معنی آب انبار زیر زمینی گرفت.

مترادف جَم به صورتهای کوم و گوم مأخذ نام شهر آب انبار قدیمی قُم است:

कूम n. kUma pond

خود جمکران (آب انبار حفاری شده) به ظاهر به معنی اوستایی محل رفت و آمد کردن [گا-یم کردن] درک شده است. جَم (یَم) و جیم و گا-یَم اوستایی و سنسکریت به معنی رفت و آمد و رفتن به خانه هستند:

गय m. gaya house

यमन् n. yaman (yama) coming, going

مطابق کتاب خلاصه البلدان، «رایت وى [امام زمان] بر این کوه سفید بزنند، به نزد «دِهی کهن» که در جنب مسجد است و «قصرى کهن» که قصر مجوس است.

و آن را جمکران (آب انبار زیر زمینی) خوانند از «زیر» یک منارهٔ آن مسجد، بیرون آید، نزدیک آنجا که آتشخانه گبران بوده است.»

کانس اویه (کیانسی، آب انبار مقذّس)، محل سوشیانت، موعود زرتشتیان نیز همچون آب انبار مقدّسی تصور میشده است:

खा f. khA (kan) fountain, a spring that has been dug up

खेय n. kheya[n] ditch

सूय n. sUya libation (a drink poured out as an offering to a deity.)

گفتار رسمی منابع شیعی در مورد جمکران

به گزارش خبرنگار خبرگزاری شبستان، پایگاه اطلاع رسانی مسجد مقدس جمکران در بخش دایرکتوری خود، زیرمجموعه های مختلفی را که با مباحث مهدویت مرتبط هستند معرفی می کند که یکی از جالب ترین موارد این زیرمجموعه ها، اماکن منسوب به امام مهدی علیه السلام است. در لینک مربوط به اماکن منسوب به حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه از جمله مکان های معرفی شده، مسجد مقدس جمکران است که توضیحات جالب و قابل توجهی در این باره ارائه شده است. به عنوان مثال در یکی از موارد توضیحی، موضوع پیشگویی امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام در رابطه با این مسجد است که در ادامه روایت مربوط به این پیشگویی را به شکل مبسوط می خوانید.

محمد بن محمد بن هاشم حسینى رضوى قمى به تقاضاى مولى محمد صالح قمى به سال ١١٧٩ هجری در پیرامون فضیلت شهر قم و بیان تاریخچه تاسیس مسجد مقدس جمکران به فرمان حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالى فرجه کتاب ارزشمندى تألیف کرده و آن را «خلاصه البلدان» نام نهاده است.

شیخ آقا بزرگ تهرانى این کتاب را مشاهده کرده و انگیزه نگارش آن را بیان فرموده است. صاحب کتاب «انوار المشعشعین» فرازهائى از این کتاب را در کتاب خود آورده است. وى در نور مشعشع سوم حدیثى را از وجود مقدس امیرمؤمنان علیه السلام در رابطه با مسجد مقدس جمکران خطاب به فرزند یمانى آورده است که متن کامل آن حدیث شریف را در اینجا مى آوریم:

در «خلاصه البلدان» این حدیث مذکور است از کتاب مونس الحزین از تألیفات شیخ صدوق، با اسناد صحیح و معتبر از امیرالمؤ منین علیه السلام که فرمود: اى پسر یمانى در اول ظهور، خروج نماید قائم آل محمد صل الله علیه وآله از شهرى که آن را قم مى گویند و مردم را دعوت کند به حق و همه خلایق از شرق و غرب به آن شهر قصد کنند و اسلام تازه گردد و هر که از خوف اعداء پوشیده و مخفى باشد بیرون آید وحوش و طیور در مساکن و اوطان خود ایمن بخوابند و چشمهٔ آب حیات از آن شهر ظاهر شود و از آن موضع رایت حق ظاهر شود و میراث جمله انبیاء بر پشت زمین به آن باشد.

اى پسر یمانى این زمین مقدسه است که پاک است از تمام لوث ها و از خداى تعالى خواسته که بهترین خلق خود را ساکن او گرداند و دعایش مستجاب شده و حشر و نشر مردم در این زمین باشد و بر این زمین اساس و بنیاد قصرى عظیم نمایند، بعد از اینکه بناى قصر مجوس بوده باشد.

و آن قصر از صاحب شهرت ملک روم باشد و از این زمین گوسفند ابراهیم خلیل را آورند قربان کنند و بر این زمین هزار صنم و بت از اصنام اهل روم بشکنند و بر این زمین اثر نور حق ساطع شود و از این زمین رائحه و بوى مشک شنوند، حق تعالى بیت العتیق را به این شهر فرستد و بناها و آسیاب ها بر این زمین شود و منازل و مواضع زمین هاى اینجا عالى و گرانبها گردد چندان زمین که پوست گاوى باشد و رایت وى بر این کوه سفید بزنند، به نزد «دِهی کهن» که در جنب مسجد است و «قصرى کهن» که قصر مجوس است.

و آن را جمکران خوانند از زیر یک مناره آن مسجد بیرون آید نزدیک آنجا که آتشخانه گبران بوده و امام، سفطى از زر بسته باشد و بر براق سوار شده و با ملائکه مقرب و حاملان عرش گردش نماید و منطق آدم با او باشد و حلم خلیل الله و حکمت حضرت داود و عصاى موسى و خاتم حضرت سلیمان و تاج طالوت. بر سر آن نوشته است نام هر پیغمبرى و وصى و نام هر مومنى و موحدى.

توضیح و بیان: حضرت امیر علیه السلام خبر از مسجد جمکران داده و فرموده که کوه سفید به نزدیک دهى کهن در جنب مسجد است و امروز همین طریق است که جمکران نزدیک مسجد است و (قصرى کهن که قصر مجوس ‍است) در زمان صاحب تاریخ قم، قصر موجود بوده است. در فضیلت این مسجد همین بس که حضرت امیر علیه السلام از آن خبر داده و حال آن که در آن زمان آثار مسجد نبوده است.

و ایضاً حضرت (ع) در اول این حدیث فرمودند: اى پسر یمانى اول ظهور خروج نماید از شهرى که آن را قم گویند و در آخر همین حدیث، حضرت تعیین مى کند که قائم آل محمد صل الله علیه وآله از کدام قطعه زمین قم بیرون آید، و مى فرماید از زیر یک مناره آن مسجد که مراد مسجد جمکران باشد.

حاصل آنکه از این حدیث چنین استفاده مى شود که حضرت حجت (عج) از قم ظهور نماید یا از زیر یک مناره آن مسجد یا آن که بگوئیم از نزدیک مناره آن مسجد بیرون آید، هر سه را احتمال مى رود. لکن روایتى وارد شده از حضرت رسول صل الله علیه وآله که ابتداى ظهورش از کرعه مى باشد همچنانى که در نجم الثاقب مذکور است و در روایات معتبره وارد شده که از مکه ظهور خواهد نمود، لکن جمع بین این روایات سهل و آسان است بعد از این که ابتدا بر سه قسم مى باشد ابتداى حقیقى، ابتدای اضافى و ابتدای عرفى؛ مى توان گفت حضرت (عج) این شهر را به قدوم خود منور مى سازد.

همچنانى که کلام فرزندش حضرت حجت (عج) دال بر همین مطلب است که فرمودند: به حسن بن مسلم بگو این زمین شریفى است و خداى تعالى این زمین را برگزیده از زمین هاى دیگر و شریفش نموده پس ‍ آنچه مستفاد مى شود از کلام حضرت آن است که این زمین را خدا محترما خلق نموده و برگزیده از سایر زمینها که جایز نیست تصرف و حیازت او به خلاف و خداوند عالم زمین را خلق نمود از براى نبى نوع انسانى که جایز است تصرف و حیازت نماید یا که تصرف مالکانه نماید بلکه او را محترما و شریفش خلق کرد و خانه خود را بر روى او قرار داد که بندگانش بروند در آن موضع شریف عبادت کنند او را و اگر مثل سایر زمینها بود هر آینه حضرت حجت نمى فرمود که چرا حسن بن مسلم این زمین را تصرف گرفته و زراعت مى کنند پس معلوم مى شود که این قطعه زمین به مثل کعبه و بیت الله الحرام مى باشد که شریک است با موضع کعبه و مسجد الحرام در این شرافت و فضیلت که ابتداء خلقتشان مسجد و محترما خلق نموده که این از براى احدى جایز نبوده و نخواهد بود حیازت و تصرف مالکانه نمودن هم چنانى که موضع کعبه و مسجد الحرام امتیاز دارد بر سایر مساجدى که مخلوق آن را مسجد مى نامند، این مسجد جمکران هم امتیاز دارد از سایر مساجد به جهت آنکه این موضع را خدا مسجد خلقش کرده پس امتیاز دارد از مساجدى که مخلوق آن را مسجد نمایند.»