معنی نام فَرغانه

نظر به اینکه نام منطقۀ فرغانه با توجه به مرکز آن اَخسیکث (محل ثروت و فراوانی) نامگذاری شده بوده و همچنین وجود کلمۀ پهلوی فرِه (فراوان)، نام فرغانه به معنی محل ثروت و فراوانی بوده است:

مطابق لغت نامۀ دهخدا: فرغانه. [فَ نَ] (اِخ) ناحیه ای است آبادان و بزرگ، با نعمتهای بسیار و اندر وی کوه بسیار است و دشت و شهرها و آبهای روان. و در ترکستان است. آنجا برده بسیار افتد ترک. و اندر کوههای وی معدن زر و سیم است بسیار و معدن مس و سرب و نوشادر و سیماب و چراغ سنگ و سنگ پادزهر و سنگ مغناطیس و داروهای بسیار. و از او طبرخون خیزد و گیاههایی که اندر داروهای عجب به کار شود. و ملوک فرغانه در قدیم از ملوک اطراف بودندی و ایشان را دهقان خواندندی. اخسیکت قصبۀ فرغانه است و مستقر امیر است و عمال. اثکث، تشوخ، طماخس، نامکاخس، سوخ، اوال، بغسکین، خواکند، رشتان،زند، رامش، قبا، اوش، اورست، فرسیاب، اوزگند، ختلام، کشوکث و پاب از شهرهای فرغانه است.(حدود العالم). ولایتی است از ملک ماوراءالنهر مابین سمرقند و چین که آن را اندگان گویند و معرب آن اندجان است. (برهان). شهر و ناحیتی وسیع است به ماوراءالنهر متصل به بلاد ترکستان در زاویتی از ناحیۀ هیطل از سوی مطلع الشمس بر جانب راست کسی که قاصد بلاد ترک بود. بسیارخیر و فراوان رستاق است و گویند در آن چهل منبر (مسجد جامع) بوده است. بین آن و سمرقند پنجاه فرسخ مسافت است و از ولایات آن خجند است… (معجم البلدان):

هرچه به عالم دغا و مسخره بوده ست

از حد فرغانه تا به غزنی و قزدار…

نجیبی.

سپاه سپنجاب و فرغانه را

دگر مرزداران فرزانه را…

نظامی.

گفتم ز کجایی تو؟ تسخر زد و گفتا: من

نیمیم ز ترکستان، نیمیم ز فرغانه.

مولوی.