گنج زیویه متعلق به مادیای اسکیتی (افراسیاب) بوده است

گنج زیویه متعلق به مادیای اسکیتی (افراسیاب) بوده است

مطابقت آسووا (پرسود، سئوکَ اوستا) با زیویه مقّر کشور گشای بزرگ سکایی، مادیای اسکیتی (افراسیاب، پر آسیب تورانی)

शिव adj. ziva  auspicious

तुर adj. tura  hurt

در یک مأخذ سُریانی (آشوری)، در بخش تاریخ ماد چنین آمده است:

»به سال پانزدهم فرمانروایی سردنا (سروردانا، مادیا)، خیزش آربک (سرور با شکوه، کیاخسار/کیخسرو) شاه ماد، استان‌های حلوان و همدان را فرا گرفت … شهر بزرگ سَرَبوَی (مکان استخر، تخت سلیمان) را سردنا شاه آسووا بنیان نهاد. او شاه بزرگی بود و سراسر جهان از وی هراس داشتند. کشور او یک‌سوم ارض مسکون بود … هنگامی که به خواست خداوند روزگار شاهی آسووا سر شد، آربک یا ادورباد (آتورپات) از سرزمین ماد -خُرد- که به نام وی “ادور(آتور) بایگان” نامیده می‌شود، با سپاهی بزرگ بر آن شد که با نمرود (یاغی/شدّاد، منظور ساراک پادشاه آشور) به پیکار خیزد.«

داستان غافلگیر شدن و دستگیر و کشته شدن مادیای اسکیتی (قراخان=خان بزرگ، افراسیاب تورانی) در این ابیات شاهنامه به یادگار مانده است:

شب تیره چون روی زنگی سیاه

کس آمد ز گستهم نوذر به شاه

که شاه جهان جاودان زنده باد

که ما بازگشتیم پیروز و شاد

بدان نامداران افراسیاب

رسیدیم ناگه بهنگام خواب

ازیشان سواری طلایه نبود

کی را ز اندیشه مایه نبود

چو بیدار گشتند زیشان سران

کشیدیم شمشیر و گرز گران

چو شب روز شد جز قراخان نماند

ز مردان ایشان فراوان نماند

همه دشت زیشان سرون و سرست

زمین بستر و خاکشان چادر است

محتوای شرح واقعۀ دستگیری و قتل مادیای اسکیتی (سردنا، افراسیاب) مطابق خبر هرودوت از این قرار است:

»مادیای اسکیتی از دروازه دربند قفقاز گذشته و فرائورت (فرود سیاوش) را در شهر گنجه شکست داده و به قتل رساند. او به مدت بیست و هشت سال در آسیای مقدم به قتل و غارت و ویرانی پرداخت و از مقّرش در ماننا به دور دستها رفت و در کیلیکیه توگدامۀ کیمری (اغریرث) را شکست داده و بکشت و از مرز مصر با هدایای فرعون پسامتیخ بازگشت و آشوربانیپال پادشاه آشور یکی از شاهدختهای آشوری را به ازدواج‌ وی در آورد. ولی سرانجام مادیای اسکیتی توسط کیاخسار (در واقع متحد وی در ماد کوچک) به میهمانی خوانده شد و در یک شبیخون کیاخسار شکست خورده و به قتل رسید «.

اوستا و شاهنامه داستان دستگیری و مقتول شدن مادیای اسکیتی را به دو صورت دستگیر شدن افراسیاب توسط هوم عابد و شکست قراخان توسط گستهم نوذری ضمن یک شبیخون شرح داده اند که از مجموع آنها چنین معلوم میشود که میهمانی و جشن با شراب و شادی که بعداً به جشن سکائیه معروف شد، توسط سپیتمه لهراسب (یرواند، هوم عابد) برای اسکیتان و مادیای اسکیتی (افراسیاب) ترتیب داده شد و سردار مهاجم شبیخون زنندۀ کیاخسار (کیخسرو)، آریارمنه (احتمالاً خواهر زادۀ کیاخسار، گستهم نوذری) بوده است که مادیا و سران سپاهش را در آن میهمانی غافلگیر می کند و مادیا (نیوکار مادس خبر موسی خورنی، مادیای تبهکار)/ فارنوس خبر کتسیاس (نفرین شده)، دستگیر و میخ بر پیشانیش کوبیده شده و بر دیوار برجی مصلوب میگردد. خود کیاخسار (کیخسرو) همزمان بدین محل در نزدیکی آتشکدۀ قدیمی آذرگشنسب در کوهپایۀ سهند رسیده بود و در این واقعه حضور داشته است. مکان این واقعه طبق اشارات اوستا محل به هم نزدیک شدن و تلاقی سه رودخانه اوژدان وَن (صافی)، اپَ غژارَ (سیل چایی چیکان) و ونگهزدا (موردی چای) در کنار شهر مراغه و معبد مهری ورجوی مراغه (هنگ افراسیاب) بوده است که در شاهنامه به جای معبد مهری مراغه غار هامپهول مراغه منظور گردیده است.

لذا گنج زیویه، باجهایی بوده است که مادیای اسکیتی (افراسیاب) از نواحی غربی خاورمیانه ستانده بوده است.

کیاخسار (کیخسرو) بعد از فارغ شدن از کار سکاها به نبرد با آشوریان (دیوان دژ بهمن) در گیر با بابلیان پرداخت و مطابق اوستا ائوروَ ساره (ساراک) را در بین حلوان (جنگل آریائیان) و شهرزور (جنگل سفید) شکست داد. در شاهنامه شرح این واقعه نیامده و به جای آن به ویرانی دژ بهمن (نینوا) توسط کیخسرو (کیاخسار) پرداخته شده است.

دیودور سیسیلی به نقل از کتسیاس می گوید: «آرباکس رئیس پاسداران مادی بر سارداناپال شورید و در جنگهای متوالی او را شکست داد و سرانجام سارداناپال خود و افراد خانواده اش را به آتش به سوخت.» اینجا سارداناپال (به لغت سامی یعنی شاهزادۀ بسیار دانا) به جای مادیا (گنوروس، فرنگرسین، بسیار دانا) با ساراک آخرین پادشاه آشور مطابقت داده شده است. در مجموع معلوم میشود که لقب اوستایی فرنگرسین مادیای اسکیتی (در معانی بسیار به ترس اندازنده و بسیار دانا) با لقب توراتی آسناپّر (بسیار خطرناک) متحدش آشوربانیپال مشترک بوده است.