معنی مُلا و آخوند

(بروزن فلس) نزدیک و قرب. چنانکه در صحاح و مصباح و قاموس گفته است گویند: «تَباعَدْنا بَعْدَوَلْىٍ» پس از نزدیکى دور شدیم. راغب مى‏گوید: وَلاء توالى آن است که دوچیز چنان باشند که میانشان چیزدیگرى نباشد و بطور استعاره به نزدیکى وَلاء و تَوالى گویند خواه در مکان باشد یا صداقت یا نصرت یا اعتقاد. * [توبه:۱۲۳]. اى اهل ایمان با کفاریکه در دیار به شما نزدیک اند بجنگید. ظهور آیه آن است که مسلمانان باید اول به جهاد کفار نزدیک بشتابند بعد به جهاد کفار دیگر بروند و آن در صورت عملى بودن سبب گسترش و عالمگیر بودن اسلام است. تَوْلِیَه: اگر با «عن» باشد به معنى اعراض و اگر با «الى» باشد به معنى روکردن و اگر با دو حرف مذکور متعدى به مفعول ثانى باشد به معنى برگرداندن و متوجه کردن آید. و در صورت تعدى به دو مفعول به معنى سرپرست کردن و غیره آید اینک شواهدى از آیات : [لقمان:۷]. چون آیات ما بر او خوانده شود از آنها بحالت تکبر اعراض کند گویى که آنها را نشنیده است، تقدیرش «وَلَّى عَنْها» است [احقاف:۲۹]. چون خواندن قرآن تمام شد رو کردند و برگشتند به سوى قوم خویش براى انذار. [بقره:۱۴۲]. سفیهان از مردم گویند چه چیز آنها را از قبله شان که در آن بودند برگردانید. [فتح:۲۲]. آن تقدیر «لَوَلَّوااِلَیْکُمْ‏الْاَدْبارَ» است یعنى اگر کفار با شما مى‏جنگیدند حتما به شما پشت مى‏کردند و مى گریختند. * [انعام:۱۲۹]. و همینطور بعضى از ظالمان را در اثر اعمالشان به بعض دیگر ولى امر و سرپرست قرار مى دهیم. *** تَوَ ّلى: از باب تفعل به معنى اعراض و دوست اخذ کردن و سرپرست آیدمثل [آل عمران:۸۲]. هرکه پس از اخذ میثاق، از قبول حق اعراض کند آنها فاسقانند. [حج:۴]. بر شیطان حتمى است هر که او را دوست بدارد اضلالش مى‏کند. [مائده:۵۱]. هر که از شما آنها را دوست اخذ کند از آنهاست. * [محمّد:۲۳]. ظاهرا تولى در آیه به معنى اعراض است یعنى آیا امید است از شما در صورت اعراض از امر خدا و امر جهاد، اینکه در زمین فساد کنید و قطع رحم نمایید. یعنى در صورت اعراض از جهادو ماندن در شهر جز این نخواهیدکرد. به قولى مراد از آن حکومت و سرپرستى است یعنى شاید شما اگر به حکومت رسیدید… در آیه [بقره:۲۰۵]. ظاهرا مراد حکومت و سرپرستى است و احتمال دارد که به معنى اعراض باشد. * [نساء:۱۱۵]. یعنى: هر که بعد از روشن شدن هدایت با رسول خدا مخالفت کند و از غیر طریق مؤمنین پیروى نماید تا از حق اعراض مى‏کند به اعراض وادارش مى‏کنیم و او را به جهنم وارد مى‏نماییم، آن بدجایگاهى است ظاهرا آیه در مضمون [توبه:۱۲۷]. است. ولى: سرپرست و اداره کننده امر. و نیز به معنى دوست و یارى کننده و غیره آید. طبرسى در ذیل [بقره:۲۵۷]. فرموده: ولّى از «ولى»است به معنى نزدیکى بدون فاصله و او کسى است که به تدبیر امور ازدیگرى احق و سزاوارتر است. به رئیس قوم والى گویند که به تدبیر و امر ونهى امور نزدیک و مباشر است. به آقا مولى گویند که به امر بنده سرپرستى و مباشرت مى‏کند به بنده مولى گویند که با اطاعت مباشر امر مولى است و از آن است ولى یتیم که مباشر مال یتیم و اداره اوست. در مصباح از ابن فارس نقل کرده: هر که کار کسى را اداره کند ولى آن کار است. [بقره:۲۵۷]. خدا یار کسانى است که ایمان آورده‏اند، آنها را از تاریکیها به سوى نور ایمان خارج مى‏کند. [بقره:۱۰۷]. شما را جز خدا سرپرست ویارى نیست. از نصیر روشن مى‏شود که «وَلِىّ» به معنى متولى امر است [بقره:۲۸۲]. یا اگر نمى‏تواند مطلب را املال کند و توضیح دهد ولى او املاء نماید. جمع ولى اولیاء است به معانى فوق که گفته شد [انفال:۷۲]. آنانکه در نزد خود جا دارند و یارى کردند آنها بعضى اولیاء بعضى اند [آل عمران:۲۸]. مؤمنان کافران را در جاى برادران مؤمن خود دوست و یار نگیرند. *** * [مائده:۵۵]. یعنى سرپرست و مدیر شما فقط خدا و رسول و آنانندکه نماز مى‏خوانند و درحال رکوع زکوه مى‏دهند قید «وَهُمْ راکِعُونَ» «اَلذَّینَ یُقیمُونَ…» را مقید کرده است یعنى هر نمازگزار و زکوه بده ولى شما نیست بلکه نمازگزارانیکه زکوه را در حال رکوع مى‏دهند. از طرف دیگر باید آیه راجع به یک قضیه واقع شده باشد وگرنه هر کس مى‏تواند در حال رکوع احسانى بکند و بگوید ولى مسلمین هستم. وانگهى باید مراد از «وَلِیُّکُمْ» مدیر امور و سرپرست باشد وگرنه همه نمازخوانان و زکوه دهندگان یار و دوست مسلمانان اند و احتیاج به قید «وَهُمْ راکِعُونَ» ندارد. از اینجا است که اهل انصاف از خود آیه خواهند دانست که آن عموم نیست بلکه حکایت از یک واقعه خصوصى دارد و لفظ «اِنَّما» ولایت غیرخدا و رسول «وَالّذینَ…» را نفى مى‏کند زیرا «اِنَّما» نص در تخصیص است. در مجمع البیان نقل فرموده: روزى عبدالله بن عباس در کنار زمزم نشسته و به لفظ «قالَ رَسُولُ اللهِ «صلى الله علیه واله» به مردم حدیث مى‏خواند. مردى که روى خود را پوشیده بود در آنجا حاضر شد هر چه ابن عباس مى‏گفت «قالَ رَسُولُ اللهِ» مى‏گفت آن مرد نیز مى‏گفت. ابن عباس گفت: تو را به خدا تو کیستى؟ مرد صورت خویش را باز کرد و گفت: مردم هر که مرا شناخته هیچ و گرنه خودم را معرفى مى‏کنم، من جندب بن جناده بدرى ابوذرغفارى هستم، با این دو گوشم از رسول خدا شنیدم وگرنه کر شوند و با این دو چشم دیدم و گرنه کور باشند مى‏فرمود:«عَلِىٌ قائِدُ الْبَرَرَهِ وَ قاتِلُ الْکَفَرَهِ وَمَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ وَ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ». بدانید روزى با رسول خدا«صلى الله علیه واله» نماز ظهر خواندم سائلى در مسجد چیزى خواست به او چیزى ندادند، دست به آسمان برداشت که خدایا گواه باش من در مسجد رسول خدا اظهار حاجت کردم کسى چیزى به من نداد، على «علیه السلام» آنوقت در رکوع نماز بود با انگشت کوچک دست راست که به ان انگشتر مى‏کرد به سائل اشاره نمود، سائل آن را از انگشت على «علیه السلام» گرفت، رسول خدا «صلى الله علیه وآله» در نماز این عمل را میدید، چون از نماز فارغ شد سر به آسمان کرد و گفت:« رَبِ اشْرَحْ لى صَدْرى وَ یَسِرْ لى أَمْرى… وَ اجْعَلْ لى وَزیراً مِنْ أَهْلى هارُونَ أَخى أُشْدَدْ بِهِ أَزْرى وَ أَشْرِکهُ فى اَمْرى» در جوابش قرآن ناطق نازل فرمودى که:«سَنَشُدٌ عَضُدَکَ بِأَخیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلایَصِلُونَ اِلَیْکُما» خدایا منهم برگزیده و پیامبر تو محمد، سینه مرا فراخ گردان. کارم راآسان کن. براى من وزیرى و یارى از اهل من معین کن على برادرم را، با او مرا تقویت فرما. ابوذر گوید: بخدا قسم رسول خدا«صلى الله علیه واله» سخن خویش را تمام نکرد تا جبرئیل نازل شد و گفت: اى محمد بخوان. فرمود چه بخوانم؟ گفت بخوان: «اِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا…» سپس طبرسى فرموده: این خبر را ثعلبى با این سند به عینه نقل کرده و ابوبکر رازى در کتاب احکام القرآن نه نقل مغربى و رمانى و طبرسى روایت کرده‏اند: این آیه در حق على «علیه السلام» نازل شد آنگاه که در حال رکوع انگشتر خویش را به سائل بخشید. مجاهد و سدى نیز چنین گفته‏اند و آن ازامام باقر و امام صادق علیهماالسلام و جمیع علماء اهل بیت علیهماالسلام نقل شده است. نگارنده گوید: علامه امینى رحمه الله در جلد دوم الغدیر ص ۵۳-۵۲ آن را از تفسیر ثعلبى، تفسیرطبرى، اسباب النزول واحدى، تفسیرفخر رازى، تفسیرخازن، تفسیرنیشابورى، فصول المهمه ابن صباغ، صواعق ابن حجر، نورالابصار شبلنجى و ده دوازده کتاب دیگر که همه از کتب مشهور اهل سنت اند نقل کرده است طالبان تفصیل به آنجا رجوع کنند و در المراجعات مراجعه چهلم مرحوم شرف الدین عاملى آن را بطور تفصیل از منابع اصیل نقل کرده و عبدالمجید سلیم رئیس الازهر در مقابل آن اسناد خاضع شده است. اطلاق جمع بر مفرد اگر گویند: در اینصورت چرا لفظ «وَالَّذینَ آمَنُوا…» به لفظ جمع آمده لازم بود «وَالَّذى آمَنَ وَ أَقامَ الصَّلوهَ وَ آتَى الزَّکوهَ وَ هُوَ راکِعٌ» آید که مفرد و منطبق بر امام «علیه السلام» باشد؟ گوییم: طبرسى در مجمع فرموده: این آیه از واضحترین دلائل بر صحت امامت بلافصل على «علیه السلام» است وچون ثابت شود که لفظ «وَلِیُّکُم» افاده مى‏کند کسى را که مدیر امور و واجب الاطاعه است و ثابت شود که مراد از اَلَّذین آمَنُوا على «علیه السلام»است، نص بر امامت آن حضرت ثابت مى شود. رجوع به لغت ثابت مى‏کند که ولى به معنى سرپرست و مدیرامور است لفظ «اِنَّما» در مفید اختصاص است ولذا نمى‏شود ولى را به معنى دوستى در دین و محبت حمل کرد زیرا آن در باره همه مومنان است چنانکه فرموده: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» و از طرف دیگر عامه وخاصه نقل کرده‏اند که آیه در باره على «علیه السلام» نازل شد آنگاه که خاتم خویش را در رکوع صدقه داد. تا فرموده کسى نمى‏تواند بگوید لفظ «اَلَّذینَ آمَنُوا» جمع است وبر مفرد اطلاق نمى‏شود زیرا اهل لغت گاهى از مفرد براى تعظیم و تفخیم به لفظ جمع تعبیر مى‏آورند واین در کلامشان مشهورتر از آن است که احتیاج به استدلال داشته باشد. زمخشرى در کشاف پس از تصدیق به اینکه آیه در باره على «علیه السلام» نازل شده، گوید اَلَّذین آمَنُوا به لفظ جمع آمده با آن‏که مراد یکفرد است تا اینکه مردم به این کار ترغیب شوند و به ثوابى مانند ثواب آن برسند و تا روشن شود که باید عادت مومنان بر کسب نیکوکارى تا آن حد باشد که کار نیک را تاتمام شدن نماز به تأخیر نیاندازند. در المراجعات: مراجعه چهل و دوم درجواب این اشکال فرموده: عرب به جهتى از مفرد به لفظ جمع تعبیر مى‏آورد شاهد آن قول خداوند است در سوره [آل عمران:۱۷۳]. مراد از «اَلنّاسُ» در «قالَ لَهُمُ النَّاسُ» به اجماع مفسران و محدثان و اهل تاریخ نعیم بن مسعود اشجعى است که ابوسفیان ده شتر بوى داد تا مسلمانان را از مشرکان بترساند و متزلزل کند و کردو گفت:« اِنَ النَّاسَ قَدْجَنَعُوالَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ» اهل مکه بر علیه شما لشکریان جمع کرده‏اند بترسید، در نتیجه بسیارى از مسلمانان ترسیدند و به جنگ بیرون نشدند و رسول خدا «صلى الله علیه واله» فقط با هفتادنفر خارج شدند. در اطلاق لفظ ناس بر مفرد نکته شریفى است زیرا مدح آن هفتادنفر در صورتى کامل‏تر است که لفظ ناس آید از آنکه گفته شود یکنفر خبرداد یعنى از خبر دادن چندین نفر هم از ایمان و پیروى پیغمبر برنمى گردند. ایضا آیه [مائده:۱۱]. مراد از «قَوْم» یک نفر بود بنام غورث و به قولى عمربن جحاش از یهود بنى نضیر که شمشیر کشید و خواست رسول خدا«صلى الله علیه واله» را بزند خداوند او را منع کرد حکایتش را محدثان ،مفسران و اهل تاریخ نقل کرده‏اند، ابن هشام در جزء ۳ سیره خود در غزوه ذات الرقاع آن را آورده است. خدا لفظ جمع را در آیه بر مفرد اطلاق فرموده به جهت تعظیم نعمتش بر مسلمانان در سلامت و زنده ماندن پیامبرشان «صلى الله علیه واله» از شر دشمن. و در آیه مباهله لفظ ابناء و نساء و انفس با آنکه حقیقت در عموم اند بر حسنین و فاطمه و على علیهم السلام اطلاق گردیده چنانکه همه گفته‏اند و این اطلاق براى تعظیم آنهاست. شرف الدین رحمه الله پس از نقل آیات، قول طبرسى و زمخشرى را که در بالا نقل کردیم نقل فرموده و در پایان وجه دیگرى گفته که خلاصه‏اش این است: اگر آیه به لفظ مفرد مى‏آمد دیگر مجالى نمى‏ماند که دشمنان على و بنى هاشم و منافقان و اهل حسد فکر مردم را آشفته کنند و بدین جهت خطرى بر اسلام متوجه‏مى شد یعنى یا آیه را از قرآن حذف مى‏کردند و یا رسول خدا را در این باره متهم مى‏نمودند که نعوذبالله با خواهش نفس خود سخن گفته و آن لطمه‏اى بر اصل دین مى‏شد (از نگارنده). ولى آیه به لفظ جمع آمده به آنکه مفرد مراد بود سپس نصوص پى درپى آمدند و ولایت آنحضرت آفتابى گردید. *** مولى‏: سرپرست. مالک عبد. صدیق. غلام. [انفال:۴۰]. بدانید خدا تدبیر کننده امور شماست بهتر مدیر و بهتر یار است. [نحل:۷۶]. یکى از آن دو لال مادر زاد است، به چیزى قادر نیست و بر آقاى خود بار و سنگینى است. * [دخان:۴۱]. روزیکه دوستى از دوستى چیزى را کفایت نمى‏کند. وجه اطلاق مولى بر این معانى در لفظ «ولى» از مجمع نقل گردید که بر انسان نزدیک و اولى اند و مباشرت امر مى‏کنند به چند آیه توجه کنید: * [حدید:۱۵]. مولى شاید در اینجا به معنى دوست و رفیق باشدمانند «اَصْحابُ النَّار» که به معنى یاران آتش است با ملاحظه این آیه روشن مى‏شود که بدکاران رفیق آتش و آتش رفیق آنهاست و آیه چنانکه گفته‏اند براى تهکم است، شاید مولى به معنى متولى امر باشد یعنى کارگردان و مدبر امر شما آتش است. و شاید به معنى اولى (سزاوارتر) باشد که از معانى مولى است و از تفسیر قمى نقل شده است. * [مریم:۵]. در مجمع فرموده: عموزاده را مولى گویند که در نسب به انسان نزدیک است مراد از موالى در آیه عموها و عموزاده‏ها اند چنانکه از حضرت باقر«علیه السلام» منقول است: یعنى من از عموها و عموزاده‏ها پس از خودم مى‏ترسم و زنم نازا است بمن فرزندى عنایت فرما. * [نساء:۳۳]. در مجمع فرموده از جمله معانى مولى ورثه است که اولى واحق است به میراث میت (ظاهرا آن در اثر نزدیکى است) یعنى براى هر آنچه پدران و مادران و خویشان ترک کرده‏اند وارثانى قرار داده‏ایم. آیه ربطى به عصبه ندارد چنانکه در «ورث – ارث» گذشت و آن خلاصه آیات ارث مى‏باشد. در مجمع ذیل آیه فوق و آیه «وَاِنى خِفْتُ الْمَوالِىَ» تصریح کرده که اولى (سزاوارتر) یکى از معانى مولى است ممکن است موالى در آیه بدان معنى باشد یعنى براى ترکه پدران و مادران واقرباء سزاوارترها قرار داده‏ایم که از دیگران در بردن ارث سزاوارترند. *** اولى‏: نزدیکتر. سزاوارتر. [آل عمران:۶۸]. نزدیکترین مردم به ابراهیم آنانند که از وى پیروى کردند و این پیامبر و پیروان اوست. [احزاب:۶]. به حکم این آیه پیغمبر«صلى الله علیه واله» نسبت به مومنان از نفس خودشان نزدیکتر و سزاوارتر است وزنان او و مادران مؤمنین اند، محترم اند و نکاحشان بعد از پیامبر بر مومنان حرام مى‏باشد. پس مقام پیغمبر و اهمیت وجود پیغمبر بر مسلمانان از نفس خویش بالاتر است و اگر در کارى از کارها اعم از خیر یاشر امر دائر باشد میان پیغمبر و نفس مومن، پیغمبر ارجح و بالاتر است. آیه مطلق است و اولویت آن حضرت را از هر جهت مى‏رساند. [احزاب:۶]. گویند با این آیه ارث بردن غیر اولى الارحام که در اوائل هجرت بود نسخ شده است یعنى اقربا بعضى به بعضى در ارث بردن از مومنان و مهاجران سزاوارترند. *** وَلایه: (به فتح اول) [کهف:۴۴]. ولایه را در آیه با کسر و فتح واو خوانده‏اند، راغب گوید: ولایت به کسر واو به معنى نصرت و به فتح واو به معنى تولى امر است و به قولى هردو یکى و حقیقتش تولى امر است قاموس نیز در اول هر دو را یکى گرفته است در صحاح از ابن سکیت نقل کرده ولایت به کسر واو به معنى تسلط و به فتح و کسر واو به معنى نصرت و یارى است. نگارنده گوید: ظاهر آن است که هر دو به معنى قرابت است چنانکه در اقرب الموارد گفته و مطابق با معناى اولى است و مراد از آن در آیه تسلط و تدبیر است. آیه بعد از آیاتى آمده که راجع به مباحثه، یک مشرک و مؤمن است که بالاخره امید مشرک مبدل به یأس شده و محصولیکه در مقابل خدا به آن دل بسته بود از بین مى‏رود و تسلط خدا و اینکه همه چیز با تدبیر خدا است روشن مى‏شود یعنى: آنجا تسلط و تدبیر حق براى خداست او بهتر است از حیث ثواب و عاقبت نه آنچه مشرک به آن امیدوار بود. * [انفال:۷۲]. این آیه ولایت و قرابت و آثار آن را که میان مهاجران و انصار بود از کسانیکه ایمان آورده و هجرت نکرده بودند نفى مى‏کند مگر ولایت نصرت را در ذیل آیه فرموده «وَاِنِ اسْتَنْصَرُو کُمْ فِى الّدینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ» پس مراد از ولایت ،ولایت ارث و ولایت امان دادن و غیره است.