شباهت نام و نشان سه مغ شرقی با نظایر زرتشتی و بودایی آنها

معانی نام سه مغ شرقی (به قول انجیل متّی مجوسی چند) که گویا پیشاپیش به دیدار مسیح نوزاد شتافته بودند:

معانی سامی ملخیور، گسپار و بالتسار را در زبانهای سامی به ترتیب شاه شهر، سرور گنج و خدا شاهی داده است، آورده اند.

متقابلاً در منابع زرتشتی چهار امشاسپند شهریور (در معنی شاه شهر) و بهمن (در معنی سرور دارایی) و خرداد (در معنی شکوهمندی داده شده) و مرداد (بیمرگی)، بعلاوه هفت جادوگر مخاصم در هنگام زاده شدن زرتشت حضور دارند.

مطابق آرمین لنگروی “یک آدرس دقیق‌تر از این گفتار را ما در کتاب بسیار کهن‌تر «انجیل مصری» (از سدهٔ دوم میلادی) از کتابخانه‌ٔ «نجع‌حمادی» می‌یابیم که بنا بر آن، انگیزهٔ پدیدار گشتن این سه مغ در اورشلیم، آگاهی آنها از پیشگوییِ زاده شدنِ عیسا و نمایان شدنِ ستاره‌ٔ بیت‌لحم از کتابی بوده، که آنها آنرا بر روی کوه «هوکیریا» خوانده بودند، کتابی که نوشتنش را به «سِت» پسر «آدم» نسبت می‌دادند و گویا نگارشِ آن ۱۳۰ سال بدرازا کشیده بود.”

کوه هوکیریا در این متن مطابق هوکَئیریه (خوب کنش، سَوَلان، کوه محل بعثت زرتشت و آوردن اوستا) است که مطابق اوستا بر آن چشمهٔ ناهید (سرئین= زیبا) و دریاچهٔ اورویس (گرد، دریاچهٔ مُدَور قلهٔ سبلان) قرار دارد.

مارکو پولو در سفرنامهٔ خود نوشته‌است که او از مقبرهٔ سه مغ در ساوه در جنوب تهران در سال ۱۲۷۰ میلادی بازدید کرده‌است:

«در پارس شهر صبا (ساوه) وجود دارد که از آن سه مغ آمدند و در این شهر نیز دفن شدند در سه مقبره بزرگ و بسیار زیبا، پهلو به پهلو؛ و بالای آن نیز یک ساختمان چهارگوش است که بسیار زیبا حفظ شده‌است. بدنها به صورت کامل هستند و حتی مو و ریش آنان نیز حفظ شده‌است.»

گفتنی است در این سمت دریاچهٔ ساوه-حوض سلطان که خشکیده است [طبق احادیث به مناسبت ولادت پیامبر اسلام]، تحت نام کیانسی (دریاچهٔ پادشاهان) محل سؤشیانتها به شمار می رفته و طبق گاتها این ناحیهٔ رغه-ساوه-قم محل فرمانروایی اولیهٔ زرتشت سپیتمان بوده است:

In Persian, Kayan is a variant of the name Kian, which means “royal”.

si-ava: stretch water

در مورد گوتمه بودا هم آمده است: پس از تولد وی، پدر او از هشت مرد خردمند برای نام‌گذاری و پیش بینی آیندهٔ کودک، برای آمدن به کاخ، دعوت کرد. آن‌ها پس از دیدن کودک نام سیدراتا (به معنای کسی که به هدفش می‌رسد، رستگار= یسوع) را برای او انتخاب کردند. متقابلاً در انجیل لوقا آمده‌است: «فرشته به مریم گفت: پس به زودی حامله خواهی شد و فرزندی خواهی زایید که نام او را یسوع می‌گذارید». یسوع (יֵשׂועַ، یِشوع‌) به معنای رستگاری است.

نامهای ماریا (قدیسه) مادر عیسی و مایا (روحانی) مادر بودا هم مشترک هستند.

در آیین مسیحی نام و نشان این سه مغ (یا بیشتر) را از آیین های بودایی‌-زرتشتی گرفته اند که خود این آیینها بنا به هرتسفلد و هاروی کرافت در وجود سپیتاک سپیتمان (گائوماته بردیه) حاکم بلخ ناظر امور درهٔ سند، داماد و پسر خواندهٔ کوروش به هم می رسند.

داستان سه مغ انجیل متّی:

سه مغ، سه مجوس، سه مجوس شرقی، سه شاه، سه پادشاه مقدّس و سه فرزانه (یونانی :μάγοι) شخصیت‌های مذهبی به نامهای کاسپار، ملکیور (ملخیور) و بالتازار بودند که بر اساس انجیل متّی برای ارج نهادن به عیسی به دیدارش شتافتند؛ و برای زادروزش زر، مُر و کندر به ارمغان بردند. متّی تنها انجیلی که نام سه مغ در آن ذکر شده، آنها را از شرق معرفی می‌کند که برای پرستش مسیح، پادشاه یهودیان آمده‌بودند. با اینکه تعداد سه مغ در انجیل مشخص نیست، ولی بر اساس سه هدیه تصور می‌شود که سه نفر بوده‌اند.

در عهد جدید

بر اساس انجیل متی در عهد جدید، پس از زاده شدن عیسی، سه مرد فرزانه از شرق به دیدار هیرود بزرگ آمدند تا دربارهٔ خبر زاده شدن پادشاه یهود از او پرسش کنند، چرا که اختر وی را در شرق دیده بودند. هیرود، پیش از آن از کاهنان و کاتبان شنیده بود که کریستوس یا مسیح یهودیان در بیت لحم یهودیه زاده می‌شود؛ پس مردان مغ را به بیت‌لحم فرستاد و از آن‌ها خواست که هرگاه آن بچه را یافتند، به وی آگاهی دهند؛ اما سه مجوس بر اساس رؤیایی که دیده بودند، هیرود را آگاه نکردند. اعتبار تاریخی این رویداد مشخص نیست، و هیچ منبع تاریخی نیز به چنین کشتاری اشاره نکرده‌است. متن آیهٔ مربوطه چنین است:

آنگاه، چون مسیح در عصر هیرود پادشاه در بیت‌اللحم یهودیه زاده شد، مجوسانی چند از مشرق‌زمین به اورشلیم آمدند و گفتند: «آن مولود کجاست، پادشاه یهود؟ زانکه ما ستاره او را در مشرق دیده‌ایم و [اینک] برای پرستش او آمده‌ایم.» هیرود پادشاه چون سخن [ایشان] بشنید، [سخت] برآشفت و تمام اورشلیم [نیز] همراه او [به تکاپو افتاد]. و آنگاه که جمله کاتبان و کاهنان بزرگ قوم را گرد هم آورد، از آنها پرسید «مسیح باید کجا زاده شود؟» و آنها بدو گفتند: «در بیت‌اللحم یهودیه، چرا که از سوی نبی چنین مکتوب [آمده] است: و تو [ای] بیت‌اللحم در سرزمین یهودا، از دیگر امیران یهودا کوچک‌تر نیستی زیرا که از تو حکمرانی [به ظهور] خواهد آمد و بر قوم من، اسرائیل حکم خواهد راند.»

همچنین در عهد جدید آمده‌است که یوسف، در خواب دید که هیرود قصد کشتن عیسی را دارد و به همین دلیل به مصر هجرت کرد. همچنین بر اساس انجیل، هیرود تمام نوزادان پسر زیر دو سال را در بیت‌لحم، کشت.

لغت یونانی در انجیل متی μάγος با تلفظ مگُس، از ریشه پارسی به معنی روحانی زرتشتی است. در دین زرتشتی روحانیون توجه خاصی به وضعیت ستاره‌ها داشتند که در آن زمان علم مهمی محسوب می‌شد. این ارتباط آنان با اخترشناسی و علوم خفیه باعث شده‌است که واژه انگلیسی Magic به معنی سحر استفاده شود. با اینکه استفاده از سحر در دین زرتشتی بسیار مذموم است. این لغت در کتاب اعمال رسولان معمولاً به عنوان ساحر ترجمه می‌شود و در مورد شمعون مجوسی نیز استفاده شده‌است. بعضی ترجمه‌های کتاب مقدس سه مغ را به عنوان سه اخترشناس ترجمه کرده‌اند.

منابع عمده:

١- انجیل متّی.

٢- مقالهٔ راز آن سه مغ، آرمین لنگرودی.

٣- مندرجات کتب پهلوی در باب تولّد زرتشت. از کتاب اسطورهٔ زندگی زرتشت، ژاله آموزگار-احمد تفضلی

۴- سفرنامهٔ مارکوپولو.

۵- فرهنگ نامهای اوستا، کتاب دوم، هاشم رضی

نقش بیزانسی سه مغ در لباَس ایرانی