بررسی محل برخی نواحی ماد بزرگ در لشکرکشی های آشوریان

(Investigating the location of some areas of Great Media in the Assyrian campaigns)

در سمت کار زینوی باستانی (زنجان) و آندیر پاتیانو (تاکستان) از کنزاباکانی (گنج نگهداری اموال) یاد شده است که مطابق صائین قلعهٔ سمت این نواحی (قلعهٔ نگهداری اموال) است. بیت ایشتار این سمت یاد آور اشتهارد و بوئین زهرا است. بیت تازاکی مطابق طراز ناهید، بیت زاکروتی یاد آور زرند/زاویه و بیت سانگی مطابق ساوه و منطقهٔ مادهای نیرومند مطابق ناحیهٔ ری است.

نیروتاکتا، سیبور، بیت ایشتار و بیت کاپسی این سمت یاد آور، نمازگاه، سامن، اشترینان و ملایر هستند.

لشکریان آشوری از طریق بیت زوالزاش (شویشه) و بیت ماتّی (مریوان) به درهٔ دیاله بر گشته اند.

نامهای ماد و مُغ مرتبط می نمایند:

نامهای ماد (دانا) و مُغ (دانای علوم سرّی، گَبر) مرتبط به نظر می رسند. لذا بی جهت نیست که کتیبه های آشوری نام منطقهٔ مُغ نشین رغه (ری) را ناحیهٔ مادهای مقتدر شمرده اند و در فارسی و پهلوی و اوستایی «گ» بدل از «ذ» و «ز» آید:

آگر = آذر

تذرگ = تگرگ

تیگرَ = تیز

मेध्य adj. medhya wise

मग m. maga magician

magi (n.)

c. 1200, “skilled magicians, astrologers,” from Latin magi, plural of magus “magician, learned magician,” from Greek magos, a word used for the Persian learned and priestly class as portrayed in the Bible (said by ancient historians to have been originally the name of a Median tribe), from Old Persian magush “magician” (see magic). Also, in Christian history, the “wise men” who, according to Matthew, came from the east to Jerusalem to do homage to the newborn Christ (late 14c.)

واژه های گَبر و جبر (علم سرّی) هم در رابطه با نام مُغ است:

गभीर adj. gabhira (gabhara) secret, deep

معنی گیزین کیسی (قزوین) و آندیرپاتیانو (سیادن، تاکستان) و سپردا (سهرورد) و خارخار (دیواندره):

نام دژ مادی که به صورت گیزین کیسی آمده به شکل گسین-کسی به معنی جای علوفه و غذا (گَسَ-یئونَ، قزوین) است. نام آندیرپاتیانو به معنی دژ نیرومند یادآور سیادن (قلعهٔ با شکوه و نیرومند، تاکستان) است. محل آندیرپاتیانو را در سمت قزوین و شمال شرق سپردا (سا- پرده، دارای گل و گیاه، سهرورد) دانسته اند که اینها خود در شرق خارخار (دژ سترگ، دیواندره، پایگاه آشوریان در خاک ماد) قرار داشته اند:

घास m. ghAsa meadow or pasture grass, food

क्षय m. kshaya abode

अण्डीर m. aNDira strong

Patiano: the place of the fortress

सहीयस् adj. sahiya[s] more mighty or powerful

dana: keeping place

در لشکرکشی سارگون دوم به نواحی رودک سفلی (قره سو) و رودک علیا (قیزیل اوزن) از نواحی سانگی بوتی، اوریاکا، سیگریس، سپردا، اوپاریا و دژهای کیشّلو، کیندائو، آنزاری و بیت باگای/بیت ایشتار نام برده شده است که به ترتیب با تاکستان، ارداق، سجاس، سهرورد، ابهر و روستاهای جوشقان، غرق آباد (کرگاوا)، رازقان و بوئین زهرا/اشتهارد همخوانی دارند.

دو دژ گیزیل بوندایی کیت پات و آپپاتار در مرز پارسوا با روستاهای قهورد و بابارشانی کنونی مطابقت می نمایند.

نامهای باستانی مناطقی در سمت همدان و کرمانشاهان:

در مسیر لشکرکشی تیگلت پیلسر پادشاه آشور در ماد، جایی از بیت کاپسی (ملایر)، آرنزیاش (ازندریان)، کیشه سو (همدان)، آرازیاش (اسد آباد)، سومورزو (سنقر) و بیت همبان (کرمانشاهان) یاد شده است.

محل دژهای مادی سیبار و سیبور در لشکرکشی های آشوریان:

دژ مادی سیبار که در ناحیهٔ گیزیل بوندا (قیزیل اوزن)- سپردا بوده با سهرورد همخوانی دارد.

دژ نیسا که به همراه گیزین کیسی (قزوین) نام برده شده است با قصبهٔ نهاوند قزوین (خرمدشت) مطابقت می نماید و این به غیر از نیسای بزرگ یعنی نهاوند جنوب همدان بوده است. دژ سیبور که بعد از این دو یاد شده با اسفرورین مطابقت دارد. به نظر می رسد که نام باستانی سامن نیز سیبور بوده است.

محله‍ای مسیر لشکرکشی سارگون دوم آشوری به نواحی شرقی ایالت رغه (ری):

سارگون دوم در لشکرکشی به این سوی که در سال ۷۱۳ پیش از میلاد صورت گرفت، نواحی زیر را بر شمرده است که با محلهای محتمل آنها از این قرار است:

اوریاکی (پارچین)، ریمانوتی (رودهن)، اوپورئی (مکان بالایی، لواسان)، اودائوئه (آردینه)، بوستیس (بومهن)، آگازی (آبسرد)، آمباندا (آبعلی)، دانانو (دماوند) و سرزمین آریبی شرق (صحرا نشینان شرقی) که بعداً آپیان نویسندۀ رومی از وجود ایشان در سمت سمنان خبر داده است.

نام نواحی قم و کاشان در کتیبه های آشوری:

کتیبه ای از بر لوح گلین از نمرود به تاریخ ۷۲۸ ق.م باقی است که چنین اطلاعاتی (با مناطق قابل قیاس آنها) از نواحی ری و کاشان به ما میدهد. اوریمزان (محل ور[=دژ] بزرگ، ورامین)، رئوسان (منطقهٔ چشمهٔ باشکوه، ری)، نیپاریا (منطقه دارای آب انبار، قم)، بیت ساگبات (دژ سنگی، کاشان)، سیلخازی یا دژ بابلیان (سیالک)، روآ (راوند، قبل از کویر نمک)، اوشکاکانا (مشکات)، شیکراکی (شجاع آباد) و سرزمین طلا (مشهد اردهال).

نامهای باستانی مناطقی در ماد در کتیبه های آشوری:

گیزین کیسی (قزوین)، بوستوس (دارای چشمهٔ آبگرم، تفرش)، نیپاریا (دارای پناهگاههای زیر زمینی، تهران)، رئوسان (محل با شکوه، ری)، اوریمزان (قلعه ایرج)، اورننا (ورامین)، روآ (راوند)، خروسنی (هرسین)، بیت کاپسی (ملایر)، تادی روتا (تویسرکان)، نیروتاکتا (نمازگاه)، سیبور (سامن)، نیشا (نیسا، نهاوند) و آریارمی (تپه گیان)، ساکسوکنو (صحنه)، کارزیبرا (توره)، گوکی ننا (خمین)، آراکوتو (دلیجان)، بیت ساگبات (کاشان)، سیلخازی (تپه سیلک).

معنی تادی روتا (تویسرکان):

این نام را می توان دارای رود تند روان (تاتی-روت، خارا-چای) معنی نمود. نام رودخانهٔ تاتائو (تند روان کوچک) در میاندوآب که در مقابل نام جیغاتو (ویتنگو هئیتی اوستا، رودخانهٔ گستردهٔ تند روان) است، در رابطه با آن است.

موقعیت ایالت بیت کاری:

ایالت موسوم به بیت کاری (کلنی مهاجران) که مرکز آن دژ کارکاشی (کلنی کاسیان) بود، در ناحیهٔ کاشان (پارتوکا، سرزمین کنار چشمه) قرار داشت. منزلگاه کاسیان، دژ بابلیان و دژ سیلخازی به احتمال قوی همان کاشان و تپه سیلک بوده‌ اند. این ولایت در یکی از نقاط جنوب غربی خاک ماد قرار داشت. در اوستا خشتریته کیکاوس (پادشاه نیرومند سرزمین کنار چشمه ها) در کنار کوه ارزیفیه (کرکس) بر الهه آناهیتا فدیه می آورد که بر دیوان (آشوریان) پیروز گردد. وی مطابق خشتریتی پادشاه ماد است که از مقابل اسرحدون پادشاه آشور به شهر آمل مازندران پناه برد ولی در آغاز حکومت آشوربانیپال در کنار حصار این شهر و به یاری آترادات پیشوای آماردان (رستم هفتخوان مازندران) بر لشکریان آشوری به رهبری رئیس رئیسان شانابوشو پیروز شد و ماد مستقل گردید.

سه مرکز سوق الجیشی ماد باستان، کار کاشی (کاشان)، کیشه سو (همدان) و خارخار (دیواندره) بوده اند. دو شهر اخیر را آشوریان پایگاه نظامی خود در خاک ماد قرار داده بودند. دژ تو در توی کیشه سو (همدان) تنها در عهد کیاخسار (کیخسرو) به تصرف مادها در آمد و به پایتختی بر گزیده شد.