گاه شمار حیوانی

زایدموش گاو ببر که چون بگزری زاید پلنگ نهنگ شیر مار اسب میمون

بنام خدا
گاهشماری بر اساس نام حیوانات در سنگنوشته های اورخون-یئنی سئی در وقایع فرمانروایی کول تکین / بیلگه کاغان در سال ۹۹ ه.ق سخن به میان آمده است. در این سال عرب های مسلمان با نیروهای امپراتوری گؤک تورک درگیر شده و از ترکان شکست خوردند.
در کتاب هزارساله دیوان لغات الترک محمود کاشغری نیز از این تقویم سخن به میان آمده است: در سال نهنگ (ناک ایلی) باران فراوان می بارد ، زیرا نهنگ در آب زندگی می کند.
این این تقویم تغییر در قطبین خورشید است که در مت حدود یازده سال رخ می دهد و موجب تغییرات شدید در آب و هوای کره ی زمین و رخ دادن سیل و توفان ، دگرگونی در رفتار انسان ها ، اختلات در امواج رادیویی و … می شود.
مغول ها این تقویم را از ترکان ایغوری فرا گرفتند.

پیشینه ی کهن گاهشماری در میان ترکان
مردمانی که در دشتهای پهناور آسیای میانه و شمال چین زندگی می کردند، بسیار باهوش و تیزبین بودند، دانشمندان پُر آوازه ای همچون ابن سینا ، فارابی ، خوارزمی ، ابوریحان بیرونی و … از آن سرزمین پُر ستاره برخاسته و در پهنه ی آسمان دانش بشری پرتو افشانی نموده اند. این فرزانگان جهان دانش از اندوخته های پیشینیان خود در زمینه ی ستاره شناسی ، گاهشماری و … بهره جسته و خود نیز توشه های فراوانی برای آیندگان به یادگار نهاده اند.
گاهشماری ترکی که از راه نوشته های ترکی اویغوری به جهان اسلام شناسانده شد ، از یادگارهای ترکان باستان و دستاورد تلاش این مردم تیز هوش در شناخت جهان و پدیده های پیرامون خود بوده است.
در گاهشماری بابلی هر سال دوازده ماه داشت. در گاهشماری ترکی هر دوازده سال ، یک چرخه و دوره (سیکل ) را پدید می آورد. در میان ترکان هر سالی از این دوازده سال بنام دیک حیوان نامگذاری شده بود.
برای نمونه ، نخستین سال ” سیچقان ییلی ” (سیچان ایلی ، سال موش) بود که پس از گذشت دوازده سال ، دوباره سال ها از ” سیچقان ییلی ” آغاز می شد. پس از آن نوبت ” اؤد ییلی ” (سال گاو بود. واژه ی ” اؤد ” (öd) در فرهنگ سنگلاخ به شکل ” اؤی ” آمده است.
هر سال ترکی یک ویژگی برجسته نیز داشت .مثلا از آنجایی که گاو حیوانی شاخزن می باشد ، گفته می شد که در سال گاو ( اؤد ییلی) جنگ و درگیری ها بسیار می شود. چون جایگاه نهنگ دریا و اقیانوس است ، بنابراین ، در سال نهنگ ” ناک ییلی ” (ناققا ایلی ) باران فراوان می بارد. همچنین گفته می شد که در سال خوک ” تُنکُز ییلی گ ( دونقوز ایلی ) برف و بوران و سرما بسیار می شود.
آیا این دوازده حیوان ، نماینده دوازده بَرج از صُور فلکی شناخته شده در آسمان ترکستان بود؟
آیا این دوره ی دوازده ساله گاهشماری ترکی ، با جابجایی میدان های بزرگ مغاطیسی سطح کره ی خورشید و به دنبال آن پیدایش توفان های خورشیدی – که به جابجایی این میدان ها نزدیک به دوازده سال بدرازا می کشد و دگرگونی های گسترده ای را در آب و هوای کره ی زمین و نیز رفتار انسان ها را پدید می آورد – پیوند داشت؟!
گاهشماری ترکی ترکی در آینه ی تاریخ:
با نگاهی گذرا به سنگنوشته های ترکی باستان که در کناره های رود یئنی سئی و رود اورخون پیدا شده ، روشن می شود که پیشینه ی گاهشماری ترکی به پیش از اسلام باز می گردد. ما برای هرچه روشنتر شدن این سخن ، چند نمونه را نشان دهیم:
در سنگ نبشته ای به زبان ترکی باستان که در کناره ی رود اونگین (ongin) بدست آمده ، دو بار نام ” لوی ییل ” (lüy yıl) (سال اژدها) که برابر سال ۷۳ ه.ق / ۶۹۲ م. بوده بکار رفته است.
چون واژه ی ” لوی ” از زبان چینی گرفته شده بود ، در برخی از شاخه های زبان ترکی کنار گذاشته شد. بطوریکه ، هزار سال پیش در کتاب ارزشمند ” دیوان لغات الترک ” محمود کاشغری ، ما بجای واژه ی ” لوی ییل ” (سال اژدها ) ، واژه ی ” ناک ییلی ” (سال نهنگ ) را می بینیم. واژه ی چینی ” لوی ” در فرهنگ سنگلاخ نیز آمده است.
برخی از زبان شناسان در سطر دوازدهم سنگ نبشته ی اونگین واژه ی ” لوی ییل ” را ” کوی ییل ” (سال گوسفند ) که برابر سال ۷۰ ه. / ۶۸۹ م. بوده ، نیز خوانده اند. در کتاب دیوان لغات الترک بجای واژه ی ” کوی ییل ” ، واژه ی ” قوی ییلی ” (قویون ایلی ) بکار رفته است.
در سنگ نوشته ی ” کول تکین ” که در سال ۱۱۴ ه. ق / ۷۳۲ م. نوشته شده ، از “بارس ییل ” (سال پلنگ ) ، ” کوی ییل ” ( سال گوسفند) و ” بیچین ییل ” (سال میمون) برای نشاندادن تاریخ رویدادها استفاده شده است.
گفتنی است که ، در سنگ نبشته های ” کولی چور ” (سال ۱۰۳ه. / ۷۲۱ م.) و ” تون یوکوک ” (سال ۹۱-۹۷ ه. / ۷۱۰-۷۱۶م.) از نبردی سخت میان اعراب مسلمان و ترکان (امپراتوری گؤک تورک) سخن رفته و گفته شده که در آن نبرد اعراب مسلمان شکست خورده و ناگزیر به بازگشت شدند. ترکان سال ها با سربازان آموزش دیسده ی چینی درگیر بوده و برای خود ، روش ویژه ای در جنگ داشتند که اعراب با آن شیوه ی جنگی ناآشنا بودند.
در سال ۷۵۱م. ترکان قارلوق ( خُلَّخ) با اعراب مسلمان همدست شده و نیروهای چین را به سختی شکست دادند. بنابراین ، پیشینه ی گاهشماری در میان ترکان به پیش از چیرگی مسلمانان بر سرزمین آنها می رسد.
در سنگ نبشته ی بیلگله خاقان به سال ۱۱۶ ه.ق / ۷۳۴ م. واژه های ” ایت ییل ” ( سال سگ ) و ” لاغزین ییل ” (سال خوک ) دیده می شود. چون واژه ی ” لاغزین ” (خوک ) از زبان مغولی گرفته شده بود ، از زبان ترکی کنار گذاشته شد.
هزار سال پیش در کتاب دیوان لغات الترک محمود کاشغری به جای ” لاغزین ییل ” ، واژه ی ” تُنکُز ییل ” (تونقوز ایلی) را می بینیم.
در سنگ نبشته ” مویون چور ” به سال ۱۳۹-۱۴۰ه. / ۷۵۷-۷۵۶ م. از ” تاکیغو ییل ” (در کتاب دیوان لغات الترک ” تخاقوی ییلی ” سال مرغ) سخن رفته است.واژه ی ” یونت ” به معنای اسب نیز در این سنگ نوشته بکار رفته است. با این همه ، واژه ی ” یوند ییلی ” ( سال اسب ) را تنها در کتاب دیوان لغات الترک می توان دید.
واژه ی ” تابیشغان ” (دووشان ، خرگوش ) در سنگ نبشته ” تون یوکوک ” به سال ۹۱-۹۷ ه. / ۷۱۰-۷۱۶ م. بکار رفته است. واژه ی ” تابیشغات ییلی ” ( سال خرگوش ) تنها در کتاب دیوان لغات الترک بکار رفته است.
همچنین در سنگ نبشته ای از سده ی هشتم میلادی واژه ی ” ییلان ییل ” (سال مار) بکار رفته است.
نام سال های ” اؤد ییلی ” ( سال گاو ) و ” سیچغان ییلی ” (سال موش ) تنها در کتاب هزار ساله ی دیوان لغات الترک آمده است.
ترتیب سالها در گاهشماری ترکی چنین است:
موش بقر و پلنگ و خرگوش شمار
زین چار چو بگذری نهنگ آید مار
و آنگاه به اسب و گوسفندست حساب
حَمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار