معنی نامهای دیاله، دجله، عراق و عجم
(The meaning of the names Diyala, Tigris, Iraq and Ajam)
نامهای کهن تورنا و سیروان رودخانه دیاله را در سنسکریت و کُردی به معنی سریع و خروشان آورده اند، لذا خود نامهای دیاله و دجله نیز بنا به شواهد آشکار لغوی با این معانی مرتبط به نظر می رسند:
द्यौति{द्यु} verb dyauti[dyu] attack
जल n. jala (yala) water
शीघ्र adj. shighra quick
तूर्णस् adverb tUrNa[s] quickly
معلوم میشود ایرانیان نام سامی کهن ادیکلات (رود خروشان) را به ائورونت (اروند) و تیگرَ ترجمه کرده یعنی سریع و تند و تیز که منشأُ نامهای تیگریس و دجله و تورنا و دیاله شده‌است:
तीव्र m. tivra (tigra) sharpness, quickness
अर्वन् adj. arvan quick
نام اوستایی رَنگهه (خروشان) و نام پهلوی اَرَنگ (آب تند و تیز و خروشان) نیز در این رابطه بوده و نشانگر آن هستند که خود نام عِراق بر گرفته از ایرا-گ زبانهای هند و ایرانی به معنی سرزمین آب و رودخانه است. لابد نام عجمی (اگمی) سامی نیز به معنی منسوبین به سرزمین پرآب در مقابل عرب (بیابانی) ابتدا به مردم متصرفات بین النهرینی ایرانیان یعنی عراقیها اطلاق میشده است:
इरा f. irA water
गायति{गै} verb 1 Par gAyati[gai] relate
در دانشنامهٔ جهان اسلام چنین اطلاعاتی از رود دیاله آورده شده است:
دیاله، نام رود و نیز استانی در مشرق عراق.۱) رود دیاله. از ریزابه‌های مهم در ساحل شرقی رود دجله. این رود از رشته‌کوه زاگرس، در استان کرمانشاه در مغرب ایران، سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از کوههای اورمان و شاهو، در جهت غربی وارد حلبچه در جنوب‌شرقی استان سُلیمانیه میشود. این رود با تغذیه سد دربندیخان در شمال استان دیاله، در ادامه مسیر خود در این استان، در جنوب جبل حَمْرین (بارِمّا*) به سوی دجله تغییر مسیر می‌دهد و در جنوب‌شرقی بغداد بدان می‌پیوندد (← )اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشه ۳۵؛ ادموندز ، ص۱۸؛ حسنی، قسم ۱، ص۷۳؛ نامی و محمدپور، ص۲۳).زالم و تَنجِر/ تنجرو از رودهایی هستند که به دیاله می‌پیوندند (فره‌وشی، ص۱۰۸). پس از گذر از جبل حمرین و در فاصله ۱۵۰۰ متری از آن، آبراهه‌های روز، هارونیه، شهربان، مَهروت و خَریسان از مغرب و آبراهه خالِص‌از مشرق رود دیاله منشعب می‌شوند و در آبیاری اراضی کشاورزی و نخلستانهای آن مناطق تأثیر گذارند و در گذشته نیز باعث رونق و آبادانی شهرهایی چون نهروان*، باجَسْرا*، بَعقوبه*، دَسْکَره و جَلولاء* بوده‌اند (حسنی، همانجا؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل “Diya(la(“).منطقه سفلای دیاله از مناطق باستانی عراق است و بخشهایی از آن، بیش از هفت‌هزار سال قدمت دارد. در کاوشهای باستان‌شناسی در ۱۳۰۹ش/۱۹۳۰، در تلّاسمر در مشرق رود دیاله و در جنوب بعقوبه، بقایایی از اِشنونّا (از شهرهای مهم دوران سومری) کشف شد (مصطفی جواد و احمد سوسه، ص۳۷؛ حسنی، قسم ۱، ص۷۹؛ مکی ، ص۱۴۴؛ برای اطلاع بیشتر ← المواقع الاثریه فی العراق، ص۸۷ـ۱۰۶).وجه تسمیه و معنای نام دیاله چندان روشن نیست و به‌گفته لانگریگ ، سابقه آن به دوران باستان بازمی‌گردد (← د. اسلام، همانجا). نام این رود، در منابع دوره اسلامی، دیالی ذکر شده (← ادامه مقاله). محمدبن جریر طبری (متوفی ۳۱۰) قدیم‌ترین مورخی است که از این رود، در ذکر حوادث سال ۱۵۸، نام برده‌است (← ج۸، ص۵۷). پس از وی، سهراب (نیمه نخست قرن چهارم؛ ص۱۲۸)، مسعودی (متوفی ۳۴۵ یا ۳۴۶؛ ص۵۳)، یاقوت‌حموی (متوفی ۶۲۶؛ ذیل «دیالی») و ابن‌اثیر (متوفی ۶۳۰؛ ج۸، ص۳۸۰) نام این رود را در آثارشان ذکر کرده‌اند. ظاهرآ رود دیاله در آثار برخی از این جغرافی‌نگاران، با رودهای نهروان و تامَرّا اشتباه شده‌است (د. اسلام، همانجا؛ برای نمونه‌ای از این آثار ← یاقوت حموی، همانجا). رود دیاله گاه در بیشتر مسیر خود به نام رود سیروان یا شیروان، یکی از رودهای تشکیل‌دهنده آن خوانده می‌شد (فره‌وشی؛ د.اسلام، همانجاها؛ قس هاشم سعدی، ص۲۴، که نام شیروان را تنها به آن قسمت از رود نسبت می‌دهد که در ایران جریان دارد).در دوره اسلامی، به‌ویژه در دوره عباسیان (حک : ۱۳۲ـ ۶۵۶)، دیاله به سبب قرارگرفتن بر سر راه بغداد و ایران اهمیت داشت، چنان‌که در مسیر این رود نبردها و کشمکشهایی رخ داده‌است (برای نمونه ← طبری، ج۸، ص۵۶۶، ۵۷۲، ج۹، ص۵۴۴، ج۱۰، ص۹۱ـ۹۲؛ مسکویه، ج۱، ص۳۹۴ـ۳۹۵؛ ابن‌جوزی، ج۱۷، ص۲۲۸).۲) استان دیاله، به مرکزیت بعقوبه، از شمال به استان سلیمانیه، از شمال‌غربی به استان صلاح‌الدین، از جنوب‌غربی به استان بغداد، از جنوب به استان واسط و از مشرق به استانهای ایلام و کرمانشاه در ایران محدود است (← )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا؛ حسنی، قسم ۲، ص۲۰۵ـ۲۰۶؛ نامی‌ومحمدپور، ص۸). این استان در ۱۳۲۶ش/ ۱۹۴۷، پس از یکپارچه‌سازی نظام اداری استانهای عراق تشکیل شد و مشتمل بر پنج«قضاء» بعقوبه، مَندَلی، خانقین، خالِص‌و مِقدادیه (شهربان) است (خلیل اسماعیل محمد، ص۳۱، جدول ۲؛ جاسم محمد خلف، ص۴۵۲؛ قس حسنی، قسم ۲، ص۲۰۹ که قضای شهربان را ناحیه الحاقی به بعقوبه دانسته‌است). در ۱۳۸۳ش/۲۰۰۴، وسعت استان دیاله ۰۷۶،۱۹ کیلومترمربع و جمعیت آن ۴۵۵، ۴۱۸،۱ تن بوده‌است (نامی‌ومحمدپور، ص۸، ۴۰). جمعیت استان متشکل است از قبایل متعدد عرب، کرد و ترکمان با مذهبهای سنّی و شیعه و نیز عده کمی از مسیحیان، یهودیان و منداییان در جنوب‌غربی استان (حسنی، قسم ۲، ص۲۰۶؛ نامی و محمدپور، ص۶۰ ،۵۲۶، نقشه ۱۲). از قبایل مهم ساکن در این استان العُبَیْد و العَزَّه و تیره‌های بنی‌تمیم و الجُبّور هستند (← حسنی، قسم ۲، ص۲۰۶ـ۲۰۷؛ برای اطلاع از نحوه توزیع این قبایل ← نامی و محمدپور، ص۵۲۵، نقشه ۱۱). عمررضا کحّاله نیز به نام قبایل بسیاری در این استان اشاره کرده‌است (برای نمونه ← ج۱، ص۹۸، ۱۳۳، ۱۸۵، ۲۵۳، ۲۷۴). دیاله از استانهایی است که بیشترین جمعیت روستایی را داراست (نامی‌ومحمدپور، ص۴۰).محصولاتی چون انگور و خرما اساس اقتصاد این استان را تشکیل می‌دهد (حسنی، قسم ۲، ص۲۱۵). استان دیاله از مراکز صنعتی در تولید پارچه و مواد غذایی است و قرارگرفتن پالایشگاه نفت در این استان، امتیاز ویژه‌ای به آن بخشیده‌است (← نامی و محمدپور، ص۵۲۷، نقشه ۱۳).در جریان جنگ عراق با ایران، استان مرزی دیاله یکی از مراکز مهم نظامی عراق به‌شمار می‌آمد. در ۲۲ دی ۱۳۶۶، در عملیات نامنظم ظفر ۵ ایرانیان توانستند تا عمق دویست کیلومتری داخل خاک عراق پیشروی کنند (سمیعی، ص۴۴۰ـ۴۴۲).
منابع : ابن‌اثیر؛ ابن‌جوزی؛ جاسم محمد خلف، محاضرات فی جغرافیه العراق‌الطبیعیه و الاقتصادیه و البشریه، ]قاهره[ ۱۹۵۹؛ عبدالرزاق حسنی، العراق قدیمآ و حدیثآ، صیدا ۱۳۷۷/ ۱۹۵۸؛ خلیل اسماعیل محمد، قضاء خانقین: دراسه فی جغرافیه السکان، بغداد ۱۳۹۷/۱۹۷۷؛ علی سمیعی، کارنامه توصیفی عملیات هشت سال دفاع مقدس، تهران ۱۳۸۲ش؛ سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره، چاپ هانس فون مژیک، وین ۱۳۴۷/۱۹۲۹؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ بهرام فره‌وشی، ایرانویج، تهران ۱۳۷۴ش؛ عمررضا کحّاله، معجم قبائل العرب القدیمه و الحدیثه، دمشق ۱۴۳۲/۲۰۱۱؛ مسعودی، التنبیه؛ مسکویه؛ مصطفی‌جواد و احمد سوسه، دلیل خارطه بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیمآ و حدیثآ، ]بغداد [۱۳۷۸/۱۹۵۸؛ داروتی مکی، مدن العراق القدیمه، ترجمه و شرحه و علق علیه یوسف‌یعقوب مسکونی، بغداد ۱۳۷۱/۱۹۵۲؛ المواقع الاثریه فی العراق، بغداد: وزاره الثقافه و الاعلام، ۱۹۷۰؛ محمدحسن نامی و علی محمدپور، جغرافیای کشور عراق: با تأکید بر مسائل ژئوپلیتیک، تهران ۱۳۸۷ش؛ هاشم سعدی، جغرافیه‌العراق (الحدیثه)، بغداد ۱۳۴۲/۱۹۲۴؛ یاقوت حموی؛Cecil John Edmonds, Kurds, Turks and Arabs: politics, travel and research in north-eastern Iraq, 1919-1925, London 1957; EI2, s.v. “Diya(la(“, (by S. H. Longrigg); The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.
منابع عمده:
۱- دانشنامهٔ جهان اسلام.
۲- فرهنگ واژه های اوستا، تألیف احسان بهرامی.
۳- فرهنگ لغات سنسکریت. آنلاین.
۴- فرهنگ نامهای کتاب مقدس، انلاین