منشأ سومری الهه های اوستایی ارت (اَشی) و چیستا

بنا به نظر برخی از باستانشناسان سومریان از بومیان باستانی ماقبل تاریخ فلات ایران بوده و از آنجا به جنوب بین النهرین کوچ کرده اند. لذا مطابقت نام نشان برخی از خدایان و الهه های سومری با خدایان و الهه ها و امشاسپندان ایرانی استبعاد ندارد، از سوی دیگر تیسفون در سرزمین بابل در ایران پیش از اسلام مرکز حکومتی ایرانیان بوده و فرهنگ آنجا بر فرهنگ ایرانی تأثیر می گذاشته است.

مطابقت اَرت/اَشی اوستا با اَشنان الههٔ غله و ثروت سومری-اکدی:

الههٔ سومری-اکدی اَشنان (غله) را با محصولات فراوان مرتبط دانسته اند. نام و نشان اََرت/اَشی اوستایی نشانگر وی است:

अर्थ m. artha (asha) wealth

āśa m. (√۲. aś), food, grain, eating

اَرت یا اَرد یا اَشی در اوستا اشی ونگوهی از جمله ایزدان دین زرتشتی است. در اوستا گاهی اسم مجرد و به معنی توانگری و بخشایش و برکت و نعمت و مزد و پاداش و بهره است و گاهی اسم خاص ایزدی است که نگهبانی ثروت و دارائی به عهدهٔ اوست. ارت مثل سفندارمذ و ناهید و چیستا (فرشتهٔ علم) مؤنث تصور شده‌است. ایزدی است که در جهان مادی ثروت و نعمت و جلال و خوشی دینداران از پرتو اوست. در جهان معنوی و در روز واپسین پاداش اعمال نیک و سزای کردار زشت به دستیاری او بخشیده خواهد شد. در گات‌ها از او اسم برده شده‌است. گذشته از امشاسپندان (وهومن، اردیبهشت، شهریور، سپندارمذ، خرداد، امرداد) و آذر و سروش و ارت دیگر به اسامی هیچ‌یک از فرشتگان و ایزدان مزدیسنا در گات‌ها برنمی‌خوریم، در قسمت‌های دیگر اوستا نیز ارت گاهی اسم مجرد و گاهی اسم فرشته است. بیست و پنجمین روز ماه موسوم است به ارت یعنی پاسبانی این روز به عهده فرشته توانگری است در یسنا ارت در ردیف فرشتگان سی روزه یاد شده‌است. پارندی که در پهلوی پازند گویند از یاران و همراهان ایزد ارت شمرده شده و وظیفه آنان نزدیک بهمدیگر است، پارند نیز مانند ارت مؤنث است و گاهی اسم مجرد است به معنی فیض و فراوانی و نعمت.

یشت هفدهم اوستا به اشی نیاز شده‌است. او خدای‌بانوی باروری است که جوانان آماده زناشویی را یاری می‌کند. جانوران نیز در هنگام جفت‌یابی در پناه او هستند. او به زنان زیبایی می‌بخشد، بخت و توانگری می‌دهد و در خانه برکت پدیدمی‌آورد. اشی در این یشت چنین توصیف شده: «اشی خوب، زیبا، شکوهمند، به پیکر یک دوشیزه زیبا، بالا بلند، راست روییده، از تخمه آسمانی، از زایش والا.»

نام الههٔ دانش اوستایی چیستا با گیشتو سومری (دانش، لقب یا نام دیگر الههٔ دانش نیسابا) مرتبط می نماید:

Nisaba’s epithets include “lady of wisdom”, “professor of great wisdom” (geštu2, diri tuku-e)

नेष ind. neSa with the best guides or guidance

भवति{भू} verb 1 bhavati[bhU] become

چیستا ایزدبانوی ایرانی است که در اوستا به‌معنای علم، دانش، فرزانگی و معرفت آمده‌است. همچنین چیستا، دارندهٔ راه‌های خوب و آموزنده و راهنمای راه‌های خوب نیز دانسته می‌شود. به‌همین‌دلیل، او را ایزدبانوی دانش نیز می‌دانند. او را ایزدبانویی می‌دانند که به‌همراه سروش، همیشه میترا را همراهی می‌کنند. سپیدپوش است و در طرف چپ مهر است. واژه‌ی چیستی به‌معنی اندیشیدن و دانستن نیز از این واژه مشتق شده‌است. پوروچیستا، کوچک‌ترین دختر زرتشت نیز از همین کلمه ترکیب یافته و به‌معنای بسیار دانا و پُردانش است.

نام پوروچیستا دختر زرتشت با پارمیس از همسران داریوش، دختر بردیه (منظور گائوماته بردیه) همخوانی دارد:

प्रमीति f. pramiti destruction

प्रमिति f. pramiti correct notion