چارتاقی نیاسر، طاق نصرت اردشیر بابکان

گفته شده است نبرد هرمزدگان بین اردشیر بابکان ساسانی و اردوان پنجم اشکانی در سمت گلپایگان-نیاسر اتفاق افتاده و با پیروزی اردشیر بابکان به انجام رسیده است. بنابراین چارتاقی نیاسر، طاق نصرت اردشیر بابکان به مناسبت پیروزیش بر اردوان پنجم بوده است.

شکل ایرانی طاق نصرت از نظر معماری با شکل رومی آن متقاوت بوده است.

بنابراین می توان این سؤال را مطرح کرد آیا چارتاقی های پراکندهٔ ایران در طبیعت تاقهای نصرت اشکانی و ساسانی به تقلید از رومیان نبوده اند؟

چون مطابق تاریخ قم در مورد چارتاقی نیاسر گفته شده است که اردشیر بابکان بعد از پیروزی بر دشمن با سرداران خویش در پای چشمهٔ نیاسر فرود آمد و به عبارتی پهلوی سخن راند: “هرایند خُرن آفرینان سر” (بیارایند جشن و شادی آفرینان سرای).

خود واژهٔ جشن به معنی پیروزی است:

जिष्णु adj. jishNu victorious

به نظر می رسد درون چارتاقیها (طاقهای نصرت ایرانی) آتش مقدس هم می افروخته اند ولی آنها آتشکدهٔ معمولی به شمار نمی رفته اند و به ایزد نور و نبرد، مهر اختصاص داده می شده اند.

چهارطاقی یا چارتاقی، در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی شکل، متشکل از چهارپایه و یک طاق گنبدی بر روی آن، با چهار ورودی طاق‌دار گفته می‌شود. چهارطاقی را چهاردر، چهارقاپو و چهاردروازه نیز نامیده‌اند. در یک نگاه کلی چهارتاق فضایی مربع‌شکل با زمینه‌ای چلیپایی و با پوششی گنبدی است که بر روی سِکُنج‌ها قرار گرفته و دارای چهار ورودی تاق‌دار است.

کاربرد چهارطاقی، در معماری غیرمذهبی، در ایجاد سازه‌ها و بناهایی اغلب تشریفاتی است، از جمله در برپایی موقت چهارطاق به عنوان بخشی از آذین‌بندی در جشن‌ها. از طرح‌های چهارطاقی، به‌سبب قابلیت‌های بسیار در زمینه فضاسازی، در گستره زمانی و مکانی و در بناهای مذهبی و غیرمذهبی استفاده شده‌است. چهارطاقی، شیوه رایج برای ساخت آتشکده در دورهٔ شاهنشاهی ساسانی بوده‌است. این طرح‌ها در دوره اسلامی نیز، از آسیای میانه تا آفریقا، برای ساخت مساجد و آرامگاه‌ها، و با ایجاد تغییراتی، از جمله در گوشه‌سازیِ آن، به‌کار رفته‌است.

در محموع به نظر می رسد برخی چارتاقی های دور از شهرها نه معبد و رصدخانه و محل دیده بانی بلکه طاق نصرت محل پیروزی بوده اند.

گفته شده در فرهنگنامه های کهن فارسی نام چارطاقی و معادل آن اِیوان ذکر شده اند. در شاهنامه هم به جای چارطاقی، اِیوان یاد گردیده است. شکل برخی از آنها شبیه طاق نصرت رومی است. در فرهنگنامه ها اتیمولوژی اِیوان را روشن نکرده اند. ولی می توان به معنی خانهٔ مطلوب و دلپذیر در نظر گرفت.

अवन n. avana wish

अवन n. avana desire

अवन n. avana pleasure

مطابق لغت نامهٔ دهحدا: ایوان. [اَی ْ / اِی ْ] ۞ (اِ) صفه و طاق. (برهان). صفه و طاق عموماً و طاق و عمارتی را گویند که شکل آن محرابی و هلالی باشد خصوصاً. (آنندراج). نشستنگاه بلند که بر آن سقف باشد در کوشک و دالان بزرگ. (غیاث). خانهٔ پیش گشاده. (دهار). درگاه. (مهذب الاسماء). طاق و نشستنگاه بزرگان. (صحاح الفرس). طاق بلند و نشستنگاه پادشاهان بود. رواق. (اوبهی). و به قول زالمان ۞ مشتق از کلمهٔ پهلوی و فارسی «بان» به معنی خانه است. (از حاشیهٔ برهان چ معین):

ای منظره و کاخ برآورده به خورشید

تا گنبد گردان به کشیده سر ایوان.

دقیقی.

به ایوان او بود تا یک دو ماه

توانگر سپهبد توانگر سپاه.

فردوسی.

ز ره سوی ایوان شاه آمدند

بدان نامور بارگاه آمدند.

فردوسی.

گر ایوان من سر بکیوان کشید

همان شربت مرگ باید چشید.

فردوسی

منابع عمده:

١- آثار ایران، آندره گدار، یدا گدار، ماکسیم سیرو و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵

٢- ساسانیان در گرجستان و آتشکده‌ای که مسجد شد، بی‌بی‌سی فارسی

٣- جلالی، میثم و نیستانی، جواد: بررسی پیشینه، شکل و کارکرد معماری چهارتاقی در خراسان بزرگ. (از اوایل دوره ساسانی تا پایان سده چهارم هجری). در: پژوهشنامه خراسان بزرگ. سال ششم، شماره (۱۸)، بهار ۱۳۹۴.

۴- لغت نامهٔ دهخدا.

طاق نصرت کنستاتین در روم